آیا دعاى ندبه سند قابل ملاحظه اى دارد؟

متن پرسش مطرح شده وپاسخ این مرجع تقلید شیعیان بدین شرح است:

سؤال: آیا دعاى ندبه سند قابل ملاحظه اى دارد؟

پاسخ معظم له:

دعاى ندبه، دعایى است که از نظر محتوا مستدل، عالى، فصیح، گیرا، عاطفى و حماسى است، و در صورت آگاهى کامل خواننده، مى تواند الهام بخش براى اصلاح وضع اجتماعى و مبارزه با ظلم و فساد گردد و جهشى به سوى اهداف بزرگ انسانى باشد.

امّا نمى دانیم چرا این دعا مورد حملات ناآگاهانه بعضى قرار گرفته، گاهى به عبارات و گاهى به سند آن حمله مى کنند، در حالى که نه مضمون آن کمترین ایرادى دارد و نه سند آن «در حدود یک دعا» مى تواند مورد خدشه قرار گیرد.

در صفحات آینده به خواست خدا روشن مى سازیم که تهمت مشابهت عبارات دعا با عقاید فرقه کیسانیّه تا چه حد بى پایه است. در این جا لازم است نخست به ایرادى که بر یکى از فقرات آن شده و پاسخ آن، اشاره کرده سپس به شرح اسناد آن بپردازیم:

بعضى ایراد مى کنند که جمله «وَ عَرَجْتَ بِرُوحِهِ اِلى سَمائِکَ; روح او را به آسمانها بردى» با عقیده شیعه سازگار نیست; زیرا معراج تنها جنبه روحانى نداشته است.

در حالى که اگر به منابع اصلى دعا باز گردیم، ایراد برطرف مى گردد، زیرا این دعا را پیش از همه در کتاب «مزار کبیر» تألیف محمّدبن جعفر المشهدى که از علماى قرن ششم است مى بینیم و در کتاب او جمله مزبور به این صورت آمده است «وَعَرَجْتَ بِهِ اِلى سَمائِکَ» او را به معراج به آسمانها بردى» و اثرى از کلمه روح در آن نیست. (دقت کنید)

دوّمین متن قدیمى که این دعا در آن دیده شده کتاب «مزار قدیم» است که مؤلّف آن در قرن ششم مى زیسته و در این کتاب عبارت نیز به همان صورت است «وَعَرَجْتَ بِهِ اِلى سَمائِکَ».

تنها در کتاب سوم یعنى کتاب «مصباح الزّائر» تألیف سیدبن طاووس کلمه «بروحه» دیده مى شود و تازه مرحوم صاحب مستدرک حاجى نورى در کتاب «تحیة الزّائر» مى گوید: من خودم در بعضى از نسخه هاى کتاب مصباح الزّائر «عرجت به» دیدم.

نتیجه این که، در دو متن از سه کتابى که سند دعاى ندبه از آنها نقل شده، کلمه بروحه ندارد و «به» دارد و در متن سوّم نیز دو نسخه مختلف وجود دارد، منتها چون در نسخه «مصباح الزّائر» که نزد مرحوم علاّمه مجلسى وجود داشته کلمه «بروحه» بوده و کتب دعاى امروز غالباً از آن گرفته شده، این بحث را برانگیخته است در حالى که در متون متعدّد قدیمتر از آن اثرى از کلمه «بروحه» نیست.

به هر حال متن اصلى و صحیح تر این دعا کلمه «بروحه» ندارد.

سند این دعا

این دعا همان طورى که در بالا اشاره شد، در سه کتاب معروف و معتبر قدیمى آمده است:

1ـ کتاب مزار کبیر تألیف محدّث و دانشمند معروف قرن ششم محمّدبن جعفر المشهدى.

2ـ کتاب مزار قدیم که مؤلّف آن از دانشمندان معاصر ـ مرحوم طبرسى ـ نویسنده کتاب احتجاج است (قرن ششم).

3ـ کتاب مصباح الزّائر تألیف سید رضى الدّین بن طاووس که از زهّاد و بزرگان محدّث قرن هفتم است.

مرحوم علاّمه مجلسى نیز در جلد 22 بحارالانوار صفحه 262 آن را از کتب بالا نقل کرده است.

در هر سه کتاب، دعا از «محمّدبن علىّ بن یعقوب بن اسحاق بن أبى قرّه» و او از «محمّد بن حسین بن سفیان البزوفرى» (1)که در زمان غیبت صغرى مى زیسته است و قاعدتاً به وسیله مکاتبه از طریق نوّاب، با امام علیه السلام تماس گرفته است و او از حضرت مهدى صاحب الامر علیه السلام نقل مى کند که دستور دادند این دعا را بخوانند.

نفر اوّل یعنى «محمّدبن على بن یعقوب» طبق کتب تراجم و رجال از علما و روات شیعه و از افراد ثقه و مورد اطمینان است و داراى تألیفات متعددى مى باشد و نفر دوّم «محمدبن حسین بن سفیان بزوفرى» از اساتید شیخ مفید است.

شیخ مفید هنگامى که نام این استاد خود را مى برد از او به نیکى و تجلیل یاد مى کند.

جالب توجّه این که، دانشمند بزرگوار نویسنده کتاب «الذّریعة» در جلد هشتم، صفحه 184، مى نویسد که این شخص (محمّدبن حسین بزوفرى) کتاب دعایى تألیف کرده که دعاى ندبه در آن هست.

بنابراین، ملاحظه مى کنید که سند دعا به افرادى برمى گردد که همه ثقه و یا شناخته شده اند و هیچ شخص مجهول و ناشناسى در سند دعا نیست.

علاوه بر این، بفرض این که این دعا مجهول باشد، باز طبق قاعده معروفى که در اصول داریم به نام «قاعده تسامح در ادّله سنن» (یعنى در عین این که در سند روایات مربوط به احکام واجب و حرام باید سختگیرى و موشکافى زیاد کرد در ادلّه مستحبّات لازم نیست سختگیرى نمود، چه این که مستحبّات اعمالى هستند که انجام آنها واجب نیست و ترک آنها حرام نمى باشد) در این سند این دعا نیز نمى توان سختگیرى کرد.

مطابق این قاعده معروف که متّکى به احادیث زیاد و معتبرى هست، فقهاى اسلام هیچ گاه درباره سند مستحبّات و دعاها ایراد نمى گرفتند و به همین اندازه که در کتابى مشهور نقل شده بود و مضمون صحیحى داشت قناعت مى کردند. به همین دلیل مدرک بسیارى از دعاهاى مشهور که امروز در دست ماست گاهى یک حدیث مرسل بیش نیست.

در هر صورت، طبق مدارک فوق، سند دعاى ندبه چیزى نیست که قابل ایراد باشد و سرچشمه ایراد عدم آگاهى بر مطالب فوق بوده است.

جالب این که، آقایى در کتاب خود نوشته است هر کس سندى براى دعاى ندبه پیدا کند، ده هزار تومان به او خواهد داد. باید به ایشان با نهایت ادب گفت لااقل یک دهم از مبلغ مزبور را پس از مطالعه این سطور به فقیران و مستمندان بدهد و تصمیم بگیرد در آینده گرد این سخنان غرورآمیز نگردد. (2)

پی نوشت:

1. بزوفر بر وزن غضنفر یکى از آبادیهاى عراق نزدیک شهر واسط است که در طرف غرب دجله واقع شده.

2. جالب توجّه این که آقاى مزبور چندى پس از نشر بحثهاى فوق در مجله مکتب اسلام و یادآورى دیگر، طى اعلامیّه اى تصریح نمود که به وسیله بعضى از عناصر ناصالح اغفال شده بود.