۰۵ آذر ۱۴۰۳ ۲۴ جمادی الاول ۱۴۴۶ - ۱۷ : ۱۴
اولین کتاب شیعی بعد از نزول قرآن
حرکت انسان به سوی کمال از مدیریت گرایش ها و تمایلات انسان ناشی می گردد، و در این میان هیچ ابزاری مانند دعا، قدرت مدیریت انسان بر تمایلات خود را افزایش نمی دهد.
عقیق:پس از دوران امامت امام حسین(ع) که با واقعه عظیم عاشورا و اسارت اهل بیت(ع) به پایان رسید، وضعیت سیاسی و اجتماعی جامعه به شدت تاسف بار بود. گویی با گذشت تنها ۵۰ و اندی سال از رحلت رسول الله(ص) مکه و مدینه به همان وضعیت صدر اسلام بازگشته بود. در آن زمان حتی از ظاهر دین هم در جامعه چیزی باقی نمانده و از اسلام تنها نامی باقی بود.
خفقان شدیدی در جامعه حاکم بود، و امام سجاد(ع) در آن روزگار بسیار غریب بودند، حتی در روایتی از شرایط جامعه آن زمان اینگونه آمده است: در مدینه فساد به حدی رسیده بود که اگر زن آوازخوانی از مدینه خارج می‌شد، مردم او را بدرقه می‌کردند و اگر هم به این شهر وارد می‌شد به استقبالش می‌رفتند. نمونه دیگری از سقوط اخلاقی جامعه آن روز را اینگونه روایت کرده‌اند: در جامعه مدینه آن روز وقتی امام سجاد (ع) می‌خواستند مضجع نورانی رسول الله (ص) را در ایام واقعه حره* زیارت نمایند، سپاهیانی که به مدینه حمله کرده بودند روضه النبی** را اصطبل اسب‌های خویش قرار داده بودند.
در این دوران ترس شدید در میان مردم از حکومت ایجاد شده بود و از سوی دیگر حکومت هم تصمیم به حذف فیزیکی امام سجاد(ع) گرفته بود. در این شرایط امام سجاد(ع) تصمیم به ایجاد یک جهاد فرهنگی گرفتند و بستر قیام ایشان بر پایه تربیت فردی و با ابزار دعا بود.
در جامعه‌ای که قابلیت اصلاح نداشت تربیت فردی بهترین راه بود. امام سجاد (ع) برای اجرای این امر، در طول دوران امامتشان که حدود ۳۰ سال بود تعداد زیادی برده می‌گرفتند، آنها را تربیت و آزاد می نمودند. در نتیجه پایه کلاس‌های چندین هزار نفری امام باقر(ع) و امام صادق(ع) را امام سجاد(ع) بنا نهادند. مهمترین برنامه فردی امام سجاد سفارش به دعا بود.
* نقش دعا در کنترل و مدیریت گرایش‌ها و تمایلات انسان
دعا برنامه تربیتی است که میتواند انسان را از بدترین منجلاب ها، در بدترین جوامع نجات دهد. چرا و چگونه دعا میتواند چنین تاثیر بسزایی داشته باشد؟
اگر از دیدگاه انسان شناختی به انسان نگاه کنیم می‌بینیم ریشه حیات و حرکت انسان در تمایلات او است. حتی نیازهای انسان هم نمی‌تواند چنین نقشی داشته باشد زیرا ممکن است انسان در مقابل یک نیاز خود بایستد و به آن پاسخ ندهد. حتی علم هم نمی‌تواند منشا حرکت انسان باشد، ممکن است انسان علم به مطلبی داشته باشد اما انگیزه‌ای برای پرداختن و انجام آن نداشته باشد. نیازهای انسان و علم زمانی حرکتی در پی دارند که در کنار آنها انگیزه و تمایلی برای پاسخ به آنها وجود داشته باشد.
پس انسان باید گرایش‌ها و تمایلات خویش را بشناسد، و گرایش‌های خوب و حتی گرایش‌های بد خود را با خدای خویش در میان بگذارد و از پروردگار خویش برای کنترل تمایلاتش استعانت جوید. لازم است انسان برای سعادت خویش با برخی از تمایلاتش مقابله کند، برخی از گرایش‌های خوب خود را تقویت و رشد دهد، برخی تمایلات را به صورت اکتسابی در خود ایجاد نماید و برخی از تمایلات خفته خویش را بیدار سازد.
به طور کلی حرکت انسان به سوی کمال از مدیریت گرایش‌ها و تمایلات انسان ناشی می‌گردد. انسان سالم و توانمند قدرت مدیریت تمایلات خویش را دارد. در این میان هیچ ابزاری مانند دعا، قدرت مدیریت انسان بر تمایلات خود را افزایش نمی دهد.
* نمونه زیبایی از مناجات امام سجاد (ع) که مدیریت تمایلات و گرایش‌ها در آن موج می زند:
يا مُنى قُلُوبِ الْمُشْتاقينَ وَيا غايَةَ امالِ الْمُحِبّينَ ای آرزوی قلب های مشتاق و ای نهایت آرزوی عاشقان
اَسْئَلُكَ حُبَّكَ وَحُبَّ مَنْ يُحِبُّكَ محبتت و محبت هر کسی که تو را دوست دارد را از تو تقاضا دارم
وَحُبَّ كُلِّ عَمَلٍ يُوصِلُنى اِلى قُرْبِكَ و محبت هر عملی كه مرا به تو می‌رساند
وَاَنْ تَجْعَلَكَ اَحَبَّ اِلَىَّ مِمّا سِواكَ از تو می‌خواهم خود را برای من محبوبتر از هر چیزی غیر از خودت قرار دهی
وَ أَنْ تَجْعَلَ حُبِّی إِيَّاكَ قَائِداً إِلَى رِضْوَانِكَ و محبت من به خودت را راهبر من به سوی رضوان خودت قرار بده
وَ شَوْقِی إِلَيْكَ ذَائِداً عَنْ عِصْيَانِكَ [آنگونه که] شوق من به سوی تو، من را از معصیت تو منع نماید
وَ امْنُنْ بِالنَّظَرِ إِلَيْكَ عَلَيَّ و با نگاهت به من منت بنه
وَ انْظُرْ بِعَيْنِ الْوُدِّ وَ الْعَطْفِ إِلَيَّ با نگاه توام بامهربانی و لطفت به من بنگر
وَ لَا تَصْرِفْ عَنِّی وَجْهَكَ و رویت را از من برنگردان***
* صحیفه سجادیه؛ معجزه‌ای حیات‌بخش
صحیفه کامله سجادیه اثر جاودان امام زین العابدین(ع)، یکی از جامع‌ترین منابع عالی دعا است. این کتاب شریف، دومین کتابی است که در صدر اسلام تدوین شده است و از جهت اهمیت پس از قرآن و نهج البلاغه قرار دارد و «اخت القران»، «زبور آل محمد» و «انجیل اهل بیت» لقب گرفته است. استاد شهید مطهری در خصوص اعتبار این صحیفه ارزشمند در کتاب فلسفه اخلاق خود می‌نویسد: «صحیفه سجادیه دعاهاى بسیار معتبرى است هم از نظر سند و هم از نظر مضمون از زین العابدین على بن الحسین(ع) كه علماى شیعه از صدر اسلام به این كتاب توجه كردهاند، و بعد از قرآن تنها مجموعهاى است كه از اواخر قرن اول و اوایل قرن دوم هجرى به صورت یك كتاب در دست بوده است... بنابراین بعد از قرآن، قدیم‌ترین كتاب شیعى كه از اول به صورت كتاب به وجود آمده و الآن در دست ماست، صحیفه سجادیه است ...»
فصاحت و بلاغت این كتاب همواره مورد توجه فصحا و بلغای عرب بوده است به گونه‌ای كه علاوه بر شیعیان، اهل سنت نیز بعضاً برخی از ادعیه آن را در كتاب‌های خویش آورده‌اند.صاحب تفسیر طنطاوی در باره صحیفه می‌نویسد: «من هر چه در این كتاب مطالعه می‌كنم می‌بینم این كتاب بالاتر از كلام مخلوق و پایین تر از كلام خالق است؛ راستی چه كتاب كریمی است.»
در کتاب آزادی معنوی از شهید مطهری(ره) درباره صحیفه سجادیه نقل شده است: «اگر ما هیچ دلیل دیگرى غیر از دعاهایى كه از على بن ابى طالب(ع) و زین العابدین(ع) ...نداشتیم و اسلام در چهارده قرن چیز دیگرى نداشت، همین كه توسط دو تن از شاگردهاى اسلام از آن دنیاى بدویت و جهالت دو اثر این چنینى ظاهر شده كافى است. آن قدر این‌ها اوج و رفعت دارد كه اصلًا اعجاز [است]، جز این چیزى نیست.»
مقام معظم رهبری در رابطه با مانوس شدن با این کتاب ارزشمند می فرمایند: "تا آن‌جا که مى‌توانید، با صحیفه سجادیه مأنوس شوید. کتاب بسیار عظیمى است. این‌که گفته‌اند زبور آل محمد، واقعاً همین‌طور است؛ پر از نغمه‌هاى معنوى است، دعا و درس است؛ هم درس اخلاق است، هم درس علم‌النفس است، هم درس امور اجتماعى است. آن‌جا ملاحظه کنید: "أللهم إنى أعوذ بک من هیجان‌الحرص و سورة‌الغضب... و الحاح‌الشهوة". یکى‌یکى این خصوصیات معنوى و اخلاقى و این ریشه‌هاى فاسدى را که در نفس ما هست، در زبان دعا به ما معرفى مى‌کند." و در جای دیگر میفرمایند: " اگر کسى خیال کند که مى‌توان دل و روح را بدون این‌ها صاف کرد، سخت در اشتباه است. از راه گریه نیمه‌شب، از راه خواندن قرآن با تدبر و با دقت، از راه خواندن ادعیه صحیفه سجادیه، دل انسان صاف مى‌شود؛ والا این‌طورى نیست که بگوییم آقا برو دلت را صاف کن؛ هر کارى هم کردى، کردى!"****
* واقعه حَرّه، اشاره به قیام و شورش تاریخی مردم مدینه بر ضد یزید بن معاویه به دلایل سختگیریهای عاملان او بر مدینه و بدنبال آن واقعه خونین درهم شکستن قیام توسط یزید با حمله خونبار سپاهیانش به شهر مدینه در ۶۳ قمری است که در پی آن یزید سپاهی به فرماندهی مسلم بن عقبه مری برای سرکوب اهالی مدینه گسیل داشت. اهالی مدینه با او به مقابله برخواستند و خندقی دور شهر کندند. اما او توانست با سپاهیانش وارد شهر شود، او بعد از ورود به مدینه شهر را سه روز بر سپاهیانش مباح کرد که در پی آن خونهای بیگناه بسیاری ریخته شد، و حریمها شکسته شد، و به نوامیس تجاوز شد. بیش از شش هزار کشته از این واقعه برجای ماند. پس از این واقعه هیچ مرد مسلمانی از اهل مدینه نمی‌توانست درباره بکارت دخترانش تضمینی دهد.
**روضه النبی، قسمتی از مسجدالنبی است، در ناحیۀ جنوب شرقی، رو به سمت قبله، بین حجرۀ طاهره تا منبر، به طول ۲۲ متر و عرض ۱۵ متر و مساحت ۳۳۰ متر مربع، با ستونهای سفید رنگ که به حسب فرموده پیامبر(ص): «ما بین بیتی (قبری) و منبری روضه من ریاض الجنه» ـ سفینة البحار۲/۵۶۷ : میان خانه (قبر) من و منبر من، باغی است از باغهای بهشت؛ محلی بسیار با فضیلت و برترین محل در مسجد النبی است که در آن آثار مهمی چون مرقد شریف پیامبر(ص)، مرقد احتمالی حضرت زهرا(س)، منبر و محراب پیامبر(ص) واقع است. نماز و دعا و قرائت قرآن در این محدوده فضیلت بسیار دارد و بدین سبب همواره این مکان مقدس مورد توجه مسلمانان جهان قرار داشته است.
پی نوشت ها:
*** مناجات المحبین، نهمین مناجات از مجموعه مناجات خمس عشره
**** بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با گروهی از پاسداران سپاه پاسداران ۱۳۷۶/۰۹/۱۳ -و- دیدار اعضاى هیأت دولت - ۱۳۸۴/۰۶/۰۸
منبع:فرهنگ
211008
خفقان شدیدی در جامعه حاکم بود، و امام سجاد(ع) در آن روزگار بسیار غریب بودند، حتی در روایتی از شرایط جامعه آن زمان اینگونه آمده است: در مدینه فساد به حدی رسیده بود که اگر زن آوازخوانی از مدینه خارج می‌شد، مردم او را بدرقه می‌کردند و اگر هم به این شهر وارد می‌شد به استقبالش می‌رفتند. نمونه دیگری از سقوط اخلاقی جامعه آن روز را اینگونه روایت کرده‌اند: در جامعه مدینه آن روز وقتی امام سجاد (ع) می‌خواستند مضجع نورانی رسول الله (ص) را در ایام واقعه حره* زیارت نمایند، سپاهیانی که به مدینه حمله کرده بودند روضه النبی** را اصطبل اسب‌های خویش قرار داده بودند.
در این دوران ترس شدید در میان مردم از حکومت ایجاد شده بود و از سوی دیگر حکومت هم تصمیم به حذف فیزیکی امام سجاد(ع) گرفته بود. در این شرایط امام سجاد(ع) تصمیم به ایجاد یک جهاد فرهنگی گرفتند و بستر قیام ایشان بر پایه تربیت فردی و با ابزار دعا بود.
در جامعه‌ای که قابلیت اصلاح نداشت تربیت فردی بهترین راه بود. امام سجاد (ع) برای اجرای این امر، در طول دوران امامتشان که حدود ۳۰ سال بود تعداد زیادی برده می‌گرفتند، آنها را تربیت و آزاد می نمودند. در نتیجه پایه کلاس‌های چندین هزار نفری امام باقر(ع) و امام صادق(ع) را امام سجاد(ع) بنا نهادند. مهمترین برنامه فردی امام سجاد سفارش به دعا بود.
* نقش دعا در کنترل و مدیریت گرایش‌ها و تمایلات انسان
دعا برنامه تربیتی است که میتواند انسان را از بدترین منجلاب ها، در بدترین جوامع نجات دهد. چرا و چگونه دعا میتواند چنین تاثیر بسزایی داشته باشد؟
اگر از دیدگاه انسان شناختی به انسان نگاه کنیم می‌بینیم ریشه حیات و حرکت انسان در تمایلات او است. حتی نیازهای انسان هم نمی‌تواند چنین نقشی داشته باشد زیرا ممکن است انسان در مقابل یک نیاز خود بایستد و به آن پاسخ ندهد. حتی علم هم نمی‌تواند منشا حرکت انسان باشد، ممکن است انسان علم به مطلبی داشته باشد اما انگیزه‌ای برای پرداختن و انجام آن نداشته باشد. نیازهای انسان و علم زمانی حرکتی در پی دارند که در کنار آنها انگیزه و تمایلی برای پاسخ به آنها وجود داشته باشد.
پس انسان باید گرایش‌ها و تمایلات خویش را بشناسد، و گرایش‌های خوب و حتی گرایش‌های بد خود را با خدای خویش در میان بگذارد و از پروردگار خویش برای کنترل تمایلاتش استعانت جوید. لازم است انسان برای سعادت خویش با برخی از تمایلاتش مقابله کند، برخی از گرایش‌های خوب خود را تقویت و رشد دهد، برخی تمایلات را به صورت اکتسابی در خود ایجاد نماید و برخی از تمایلات خفته خویش را بیدار سازد.
به طور کلی حرکت انسان به سوی کمال از مدیریت گرایش‌ها و تمایلات انسان ناشی می‌گردد. انسان سالم و توانمند قدرت مدیریت تمایلات خویش را دارد. در این میان هیچ ابزاری مانند دعا، قدرت مدیریت انسان بر تمایلات خود را افزایش نمی دهد.
* نمونه زیبایی از مناجات امام سجاد (ع) که مدیریت تمایلات و گرایش‌ها در آن موج می زند:
يا مُنى قُلُوبِ الْمُشْتاقينَ وَيا غايَةَ امالِ الْمُحِبّينَ ای آرزوی قلب های مشتاق و ای نهایت آرزوی عاشقان
اَسْئَلُكَ حُبَّكَ وَحُبَّ مَنْ يُحِبُّكَ محبتت و محبت هر کسی که تو را دوست دارد را از تو تقاضا دارم
وَحُبَّ كُلِّ عَمَلٍ يُوصِلُنى اِلى قُرْبِكَ و محبت هر عملی كه مرا به تو می‌رساند
وَاَنْ تَجْعَلَكَ اَحَبَّ اِلَىَّ مِمّا سِواكَ از تو می‌خواهم خود را برای من محبوبتر از هر چیزی غیر از خودت قرار دهی
وَ أَنْ تَجْعَلَ حُبِّی إِيَّاكَ قَائِداً إِلَى رِضْوَانِكَ و محبت من به خودت را راهبر من به سوی رضوان خودت قرار بده
وَ شَوْقِی إِلَيْكَ ذَائِداً عَنْ عِصْيَانِكَ [آنگونه که] شوق من به سوی تو، من را از معصیت تو منع نماید
وَ امْنُنْ بِالنَّظَرِ إِلَيْكَ عَلَيَّ و با نگاهت به من منت بنه
وَ انْظُرْ بِعَيْنِ الْوُدِّ وَ الْعَطْفِ إِلَيَّ با نگاه توام بامهربانی و لطفت به من بنگر
وَ لَا تَصْرِفْ عَنِّی وَجْهَكَ و رویت را از من برنگردان***
* صحیفه سجادیه؛ معجزه‌ای حیات‌بخش
صحیفه کامله سجادیه اثر جاودان امام زین العابدین(ع)، یکی از جامع‌ترین منابع عالی دعا است. این کتاب شریف، دومین کتابی است که در صدر اسلام تدوین شده است و از جهت اهمیت پس از قرآن و نهج البلاغه قرار دارد و «اخت القران»، «زبور آل محمد» و «انجیل اهل بیت» لقب گرفته است. استاد شهید مطهری در خصوص اعتبار این صحیفه ارزشمند در کتاب فلسفه اخلاق خود می‌نویسد: «صحیفه سجادیه دعاهاى بسیار معتبرى است هم از نظر سند و هم از نظر مضمون از زین العابدین على بن الحسین(ع) كه علماى شیعه از صدر اسلام به این كتاب توجه كردهاند، و بعد از قرآن تنها مجموعهاى است كه از اواخر قرن اول و اوایل قرن دوم هجرى به صورت یك كتاب در دست بوده است... بنابراین بعد از قرآن، قدیم‌ترین كتاب شیعى كه از اول به صورت كتاب به وجود آمده و الآن در دست ماست، صحیفه سجادیه است ...»
فصاحت و بلاغت این كتاب همواره مورد توجه فصحا و بلغای عرب بوده است به گونه‌ای كه علاوه بر شیعیان، اهل سنت نیز بعضاً برخی از ادعیه آن را در كتاب‌های خویش آورده‌اند.صاحب تفسیر طنطاوی در باره صحیفه می‌نویسد: «من هر چه در این كتاب مطالعه می‌كنم می‌بینم این كتاب بالاتر از كلام مخلوق و پایین تر از كلام خالق است؛ راستی چه كتاب كریمی است.»
در کتاب آزادی معنوی از شهید مطهری(ره) درباره صحیفه سجادیه نقل شده است: «اگر ما هیچ دلیل دیگرى غیر از دعاهایى كه از على بن ابى طالب(ع) و زین العابدین(ع) ...نداشتیم و اسلام در چهارده قرن چیز دیگرى نداشت، همین كه توسط دو تن از شاگردهاى اسلام از آن دنیاى بدویت و جهالت دو اثر این چنینى ظاهر شده كافى است. آن قدر این‌ها اوج و رفعت دارد كه اصلًا اعجاز [است]، جز این چیزى نیست.»
مقام معظم رهبری در رابطه با مانوس شدن با این کتاب ارزشمند می فرمایند: "تا آن‌جا که مى‌توانید، با صحیفه سجادیه مأنوس شوید. کتاب بسیار عظیمى است. این‌که گفته‌اند زبور آل محمد، واقعاً همین‌طور است؛ پر از نغمه‌هاى معنوى است، دعا و درس است؛ هم درس اخلاق است، هم درس علم‌النفس است، هم درس امور اجتماعى است. آن‌جا ملاحظه کنید: "أللهم إنى أعوذ بک من هیجان‌الحرص و سورة‌الغضب... و الحاح‌الشهوة". یکى‌یکى این خصوصیات معنوى و اخلاقى و این ریشه‌هاى فاسدى را که در نفس ما هست، در زبان دعا به ما معرفى مى‌کند." و در جای دیگر میفرمایند: " اگر کسى خیال کند که مى‌توان دل و روح را بدون این‌ها صاف کرد، سخت در اشتباه است. از راه گریه نیمه‌شب، از راه خواندن قرآن با تدبر و با دقت، از راه خواندن ادعیه صحیفه سجادیه، دل انسان صاف مى‌شود؛ والا این‌طورى نیست که بگوییم آقا برو دلت را صاف کن؛ هر کارى هم کردى، کردى!"****
* واقعه حَرّه، اشاره به قیام و شورش تاریخی مردم مدینه بر ضد یزید بن معاویه به دلایل سختگیریهای عاملان او بر مدینه و بدنبال آن واقعه خونین درهم شکستن قیام توسط یزید با حمله خونبار سپاهیانش به شهر مدینه در ۶۳ قمری است که در پی آن یزید سپاهی به فرماندهی مسلم بن عقبه مری برای سرکوب اهالی مدینه گسیل داشت. اهالی مدینه با او به مقابله برخواستند و خندقی دور شهر کندند. اما او توانست با سپاهیانش وارد شهر شود، او بعد از ورود به مدینه شهر را سه روز بر سپاهیانش مباح کرد که در پی آن خونهای بیگناه بسیاری ریخته شد، و حریمها شکسته شد، و به نوامیس تجاوز شد. بیش از شش هزار کشته از این واقعه برجای ماند. پس از این واقعه هیچ مرد مسلمانی از اهل مدینه نمی‌توانست درباره بکارت دخترانش تضمینی دهد.
**روضه النبی، قسمتی از مسجدالنبی است، در ناحیۀ جنوب شرقی، رو به سمت قبله، بین حجرۀ طاهره تا منبر، به طول ۲۲ متر و عرض ۱۵ متر و مساحت ۳۳۰ متر مربع، با ستونهای سفید رنگ که به حسب فرموده پیامبر(ص): «ما بین بیتی (قبری) و منبری روضه من ریاض الجنه» ـ سفینة البحار۲/۵۶۷ : میان خانه (قبر) من و منبر من، باغی است از باغهای بهشت؛ محلی بسیار با فضیلت و برترین محل در مسجد النبی است که در آن آثار مهمی چون مرقد شریف پیامبر(ص)، مرقد احتمالی حضرت زهرا(س)، منبر و محراب پیامبر(ص) واقع است. نماز و دعا و قرائت قرآن در این محدوده فضیلت بسیار دارد و بدین سبب همواره این مکان مقدس مورد توجه مسلمانان جهان قرار داشته است.
پی نوشت ها:
*** مناجات المحبین، نهمین مناجات از مجموعه مناجات خمس عشره
**** بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با گروهی از پاسداران سپاه پاسداران ۱۳۷۶/۰۹/۱۳ -و- دیدار اعضاى هیأت دولت - ۱۳۸۴/۰۶/۰۸
منبع:فرهنگ
211008
گزارش خطا
