تاثیر مسجد و نماز جمعه بر جامعه سازی

عقیق: آیت الله محسن اراکی، دبیر کل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی جلسه درس خارج فقه المسجد در ابتدای سخنان خود با اشاره به اولین مسجدی که رسول الله(ص) بنا و در آن نماز اقامه کرد، گفت: این مسجد، مسجد قباست که با ورود رسول اکرم(ص) به مدینه این مسجد را در محله قبا تاسیس کردند.

وی ادامه داد: روایات متعددی درباره ثواب اقامه نماز در این مسجد وارد شده است، ضمن آنکه روایات متعددی وجود دارد که در آنها از سوی ائمه اطهار(ع) تاکید به حضور در مسجد قبا و اقامه نماز در آن مسجد شده است که از جمله آنها می توانیم به روایت «ابن سعد» در جلد اول «طبقات» صفحه 188 اشاره کنیم که از رسول خدا(ص) روایت می کند که بنا بر این روایت رسول اکرم ملتزم بوده اند و هر روز شنبه می آمدند و در این مسجد اقامه نماز می کردند و ثواب اقامه نماز در این مسجد را فرمودند اجر یک عمره است.

آیت الله اراکی در این راستا تصریح کرد: نظیر این روایت در مورد اجر عمره در منابع ما نیز آمده است، مرحوم «ابن قولویه» در «کامل الزیارات» از امام صادق(ع) روایت می کند که در این روایت علاوه بر اینکه ثواب نماز در مسجد قبا به عنوان اجر یک عمره مطرح شده است همانند آنچه که در روایت ابت سعد عنوان شده بود، در این روایت این عبارت مطرح است که پیامبر از مسجد قبا به عنوان (مسجدی) تعبیرکرده اند.

وی با بیان اینکه تعبیر و نسبت مسجد به ذات رسول اکرم(ص) نشان دهنده عظمت این مسجد و جایگاه مهم آن است، خاطرنشان کرد: نظیر این روایت یا در تایید مضمون همین روایت ازآن یعنی انتساب این مسجد به رسول اکرم(ص) از طریق اهل سنت روایت شده است که در این رابطه ابن سعد روایت می کند این مسجد در میان اصحاب پیامبر(ص) نیز شهرت مسجد رسول الله داشته است، پس هم رسول اکرم(ص) بنا بر روایت ابن قولویه مسجد را مسجد خودشان می دانسته اند و هم در بین صحابه نیز همین معنا رایج بوده است.

دبیر کل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی افزود: در روایت سابق ابن سعد این مطلب آمد که رسول اکرم(ص) هر شنبه به مسجد قبا می رفتند و نماز برگزار می کردند، روایتی نیز از ابی سعید خدری داریم، روایت دیگری نیز ابن سعد از ابی سعید نقل می کند که معلوم می شود گاهی رسول اکرم(ص) روز دوشنبه به مسجد قبا می رفتند.

آیت الله اراکی ادامه داد: شاید از مجموع این روایات بشود استفاده کرد که عادت همیشگی رسول اکرم(ص) آمدن به مسجد قبا در روز شنبه بوده است اما معذالک هرگاه حضرت فرصتی پیدا می کرده اند علاوه بر روز شنبه هم که به طور معمول در مسجد قبا نماز اقامه می کرده اند در فرصت های دیگری از جمله دوشنبه اگر فرصتی حاصل می شده است مکررا به مسجد قبا می آمدند، همچنین ظاهر روایت بیانگر آن است که حضرت نماز مستحبی را اقامه می کردند.

وی تصریح کرد: بحث دیگر در مورد اولین مسجدی که حضرت رسول اکرم(ص) در آن نماز اقامه کرد به دلالت هایی بر می گردد که سیره نبی اکرم(ص) در اقامه اولین مسجد بر آن وجود دارد که لااقل سه مطلب از سیره رسول اکرم(ص) در تاسیس مسجد قبا استفاده می شود، از جمله اینکه اولا رسول اکرم(ص) در محله «بنی عمر بن عوف» ماندند تا امیرالمومنین(ص) به ایشان ملحق شوند، وقتی امیرالمومنین(ع) رسید آن وقت بود که حضرت رسول (ص) مسجد قبا را تاسیس کردند، ضمن آنکه مردم آنجا نیز به حضرت پیشنهاد کردند که برایتان مسجدی آماده کنیم اما حضرت این کار را انجام ندادند تا امیرالمومنین آمد و وقتی حضرت رسید آن وقت پیامبر(ص) این مسجد را بنا کردند یعنی آغاز بنای این مسجد را انجام دادند.

آیت الله اراکی بیان کرد: نکته دیگر این است که نقشه مسجد قبا توسط حضرت امیر(ع) کشیده شد و به مجرد اینکه حضرت امیر نقشه مسجد را ریختند و پایه مسجد ریخته شد نماز جمعه را با حضور حضرت امیر(ع) اقامه کردند و در روایات نداریم که پیامبر(ص) بدون حضور حضرت امیر(ع) نماز جمعه را اقامه کرده باشند، در روایت دایم که این اولین نماز جمعه ای بود که رسول اکرم(ص) در این مسجد اقامه کرد، یعنی نماز جمعه ای با خطبتین.

دبیر کل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی گفت: طبق روایاتی که خوانده ایم حضرت رسول بیش از دو هفته منتظر حضرت امیر(ع) بود اما نماز جمعه با خطبتین اقامه نشد، این موارد دلالت هایی دارد، اولین دلالتی که این مطالب دارد آن است که مسجد پایگاه اصلی تمدن اسلامی است، یعنی رسول اکرم(ص) با هجرت به مدینه دور جدیدی از رسالت شان را آغاز کردند و مدینه دوران تاسیس تمدن اسلامی بود؛ بنابراین سیره رسول اکرم(ص) در مدینه تاسیس و با ورود حضرت به مدینه پایه های تمدن با مسجد قبا شروع شد؛ بنابراین هم از این سیره و هم سیره تاسیس مسجد الرسول در مدینه استفاده می شود که مسجد پایگاه اصلی و محور اصلی تمدن اسلامی محسوب می شود.

آیت الله اراکی در این راستا تصریح کرد: در شهرسازی اسلامی نیز زمانی که طرح شهری ریخته شود باید طوری باشد که مسجد جامعی که نماز جمعه در آن اقامه می شود مرکز شهر شود، محله هایی که ترتیب داده می شود باید مسجدی داشته باشد که باز هم آن مسجد مرکز آن محل می شود، در روایت داریم در جوار مسجد چهل خانه است، که از این روایت چنین مستفاد می شود که زمان ساخت یک محله باید مسجد را در وسط در نظر بگیریم و از هر جهت چهل خانه حساب کنیم که این چهل خانه خانه هایی هستند که نمازگزاران این مسجد باید به وسیله این چهل خانه تامیین ودسترسی به این چهل خانه از هر سو ممکن باشد.

وی خاطر نشان کرد: ما همیشه گفته ایم فقه گاهی فقه فردی است و گاهی فقه جمعی و اجتماعی است، یک وقت شارع تکلیف افراد را معین می کند، هرکسی زمینی دارد و بتواند این مسجد را وقف مسجد کند بعضا مسجد چهل متری، پنجاه متری، دویست متری، یک وقت هم تکلیف اجتماعی را بررسی می کنیم یعنی می خواهیم جامعه بسازیم، شهر بسازیم. این دیگر تکلیف دولت است، با این تفاسیر سوال آن است که جامعه باید در حوزه تاسیس مساجد چه طور مدیریت داشته باشد و طرح شهر اسلامی چگونه است؟ طرح جامع یک شهر اسلامی چه طور باید طراحی شود؟ از روایات استفاده می شود چنین مسجدی مسجد مدینه است که در آن نماز جمعه و اعتکاف اقامه می شود؛ پس مسجد باید در مرکز محله قرار گیرد و از هر طرف چهل خانه دور مسجد را احاطه کند که این مسجد و این چهل خانه در هر جهت سرویس های مذهبی می دهد و آنها نیز باید در مسجد حضور یابند.

دبیر کل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی گفت: بنابراین مسجد است که محور و قطب شهر اسلامی به شمار می رود لذا آغاز شهرسازی و تاسیس مدینه نبوی با تاسیس مسجد آغاز می شود که این محور شهر اسلامی است؛ پس مراکز خدمات رسانی عمومی نیز باید در اطراف این مسجد شکل گیرند، ضمن اینکه شهر اسلامی شهر افقی است، یعنی اصولا اگر بخواهیم یک شهر اسلامی را طراحی کنیم باید شهری باشد که در این شهر طبقات به سوی بالا نمی رود و شهر اسلامی باید شهری باشد که افق در آن شهر برای هرکسی که در خانه اش زندگی می کند قابل رویت باشد و بتواند طلوع و غروب خورشید را ببیند.

وی ادامه داد: اینکه می گویند در حال حاضر رویت هلال مشکل شده است و باید با هلیکوپتر هلال ماه را ببینند این شرایط و وضعیت، وضع شهر اسلامی نیست؛ زمانی که از طرف مقام معظم رهبری در لندن ماموریت داشتیم خیلی وقت ها شیعیان چهار روز را عید می گرفتند، حال سوال آن است که این چه جور عیدی است؟ چه عقلی می تواند چنین چیزی را تایید کند، این به علت آن است که وضع متناسب با آن چه اسلام خواسته است، منطبق نیست.

این استاد حوزه تصریح کرد: هلال در یک شهر اسلامی به طور طبیعی توسط مردم دیده می شود، یعنی معمول باید آن باشد که مردم در خانه طلوع فجر را ببینند، ارتباط مردم با طبیعت و آیات الهی نباید قطع شود، این غفلت ها و قساوت ها و این مادی گری هایی که امروز در عموم زندگی اجتماعی می بینیم و این غفلت های عجیب، این واژگون شدن فطرت ها، این عادت هایی که امروز گاهی جریان پیدا می کند، این بیماری هایی که امروزر واج یافته و مدام می گویند بیماری های عصر، سرطان، ایدز، این بیماری عصر نیست که بیماری تمدن غرب است و این موارد بیماری عصر نیست چراکه عصرها همه مثل هم هستند، در همه عصرها خداوند متعال خداست و در همه عصرها زمین می گشته و خورشید هم می تابیده است، عصر بیماری ندارد و بیماری، بیماری تمدن و فرهنگ غلطی است که بر ما تحمیل کرده اند و این ظهر الفساد فی ابر و الحبر که در قرآن آمده است، اشاره به بهم ریختن نظم عمومی دارد که همان فساد است.

آیت الله اراکی ادامه داد: یکی از عوامل به هم ریختن نظم عمومی مهندسی غلط شهری است که نظم زندگی فطری را به هم ریخته است، حتی استفاده از چهارپایان در زندگی بشر از اموری است که باز هم جزو زندگی بشر است و این موارد چیزهایی نیستند که مثلا برخی بگویند می خواهید ما را به عصر حجر برگردانید، این برگشتن به عصر حجر نیست، از آیات استفاده می کنیم که زندگی بشر با استفاده از چهارپایان ارتباط دارد یعنی نظم یک زندگی بشری ساده و خوب ارتباط دارد با اینکه مثلا شما می خواهی از منزل ات به سرکارت بروی و از یک محله به محله دیگری منتقل شوی الزامی نداری که این همه سوخت و ماشین و سر و صدا باشد.

وی بیان کرد: زندگی شهری و دستاورد تمدن جدید منشا این بیماری هاست، حال این بیماری جسمی است که مردم با پارامتر و همه چیز قیاس کرده و می بینند و دردش را هم احساس می کنند، اما ببیماری هایی وجود دارد که دردش را کسی احساس نمی کند، این بیماری ها خطرناک تر از بیماری هایی است که دردش را مردم حس می کنند، مثل اینکه انسانیت به جایی می رسد که همجنس بای را قانون کنند این نشان دهنده آن است که بیماری دیگری، یعن بیم اری معنوی در این جوامع رخ داده است که دارد همه چیز بشریت را از آنها می گیرد و این اساس مطلب است.

آیت الله اراکی افزود: بنابراین اولین مطلبی که از سیره رسول الله در تاسیس مسجد قبا مستفاد می کنیم آن است که مسجد محور تمدن اسلامی است و همچنین اینکه مسجد به عنوان محور اصلی شهر اسلامی ارتباط با امامت دارد، ضمن آنکه اساسا مسجد یعنی خانه امام، مسجد یعنی بیت الامامه، البته این مساله را هم بگوییم که الامام و الرسول تمامی شئون شان شخصی نیست بلکه شئون شخصیتی است؛ یعنی شخصیت رسول اکرم با شخص اش یکی است چناچه می فرماید « مَّا کَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِّن رِّجَالِکُمْ وَلَکِن رَّسُولَ اللَّهِ» یعنی این انسان جز خاتم النبیین نیست پس هر رفتاری که می کند اگر می خندد، گریه می کند، می نشیند، بر می خیزد، تماما با خصیت رسالتی است چنین می کند، امام نیز همین گونه است، وقتی می گوییم بیت الامام به معنای بیت شخصه نیست، وجود حضرت زهرا(س) چنین است یعنی هرآنچه او انجام دهد همان است که خدا می خواهد و رسول خدا(ص) انجام می دهد و این امتیاز بزرگی است و مهمترین بعد شخصیتی ائمه اطهار(ع) همین بعد است که شخص آنها مندک در شخصیت آنهاست. حیث شخصی معین ندارند و هعرچه بکنند همان است که مقتضای شخصیت آن هاست.

دبیر کل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی تصریح کرد: پس مهم است که وجوب تطهیر مسجد از بیت الامام گرفته می شود، بیت الامام بیت الطهاره است، تطهیر، تطهیر امام است، بنابراین چون بیت الامام بیت مطهر است لذا آن بیت نیز همیشه باید مطهر باشد، لذا می گوید مشاهد مشرفه ائمه اصل در وجوب تطهیرند و مساجد فرعند. مساجد حکم مشاهد مشرفه را دارند، ضمن آنکه بیت الامام یعنی بیتی که متاهل به آن امام است، بنابراین امامت مبنای مساجد است و هر مسجدی محل قیادت امامتی است، امام جماعت هر مسجدی به شکلی امامت امام عصر را نمایندگی می کند و اقتدای به امام جماعت به شکلی اقتدا به امام اصل است و این امام فرع است و این امام فرع مقتدی به آن امام اصل است و شاید این نکته که در فقه ما آمده است که امام جماعت باید امامی باشد یعنی معتقد به امامت امام باشد، این از همین نکته برخاسته است، گویی کسی که اقتدا به امام جماعت می کند به شکلی اقتدا به امام اصلی است که این امام جماعت مقتدی به اوست که همان اقتدای سیره ای است.

وی گفت: همچنین این که حضرت رسول(ص) همزمان با تاسیس مسجد نماز جمعه را هم با حضور امیرالمومنین(ع) اقامه کردند نشان دهنده جایگاه نماز جمعه در تمدن اسلامی است، تمدن اسلامی به وسیله نماز جمعه ساخته می شود، سوال آن است که نماز جمعه چه کار میکند؟ نماز جمعه فرهنگ عمومی ساز است و جامعه را همین طوری نمی شود بار آورد و تربیت کرد و جامعه ای با فرهنگ ساخت، جامعه با فرهنگ دینی و فرهنگ اسلامی است که اسلام می سازد، مردم باید تربیت اسلامی شوند و به فرهنگ اسلامی عادت کنند.

آیت الله اراکی با اشاره به فرهنگ سازی غرب برای جامعه خودش، اظهار کرد: در حاضر در جوامع غربی از طریق رسانه به قول خودشان مردم شان را تربیت می کنند و مردم شان همان خو، عادت و سیر سلوکی که می خواهند را پیدا می کنند و از آن به مهندسی اجتماعی و فرهنگی تعبیر می کنند، مهندسی فرهنگی یعنی طرحی که فرهنگ مردم را به شکلی این مهندس می خواهد در می آورد، بنابراین باید مهندسی فرهنگی انجام گیرد.

وی با بیان اینکه جامعه مطلوب آن است که مردم آن جامعه نماز جمعه می آیند، افزود: در این جامعه مردم وقت نماز به مساجد می روند به جز اینکه عذری وجود داشته باشد، این مردم اگر روزی و حتی هفته ای یکبار نماز جمعه بیایند با فرهنگ دینی و ارزش های اسلامی بار می آیند و خلاف کاری در این جامعه استثنا می شود، این مسئله را یک جامعه شناس بیاید ببیند و بعد معلوم می شود که کارکرد مسجد و نماز جمعه چیست؟ البته ما ادعا نمی کنیم کسی که مسجد بیاید معصوم می شود اما چند درصد از اهالی مسجدی هستند که در آنها آدم بد پیدا می شود، در چند درصد از نماز جمعه ای ها آدم متخلف پیدا می شود؟

وی در پایان گفت: معلوم می شود که مساجد و نماز جمعه ها فرهنگی ارزشی را می سازد و جامعه سازی به وسیله این مساجد و برنامه ها است که به وجود می آید و لذا رسول اکرم(ص (وقتی وارد مدینه می شود و می خواهد جامعه سازی کند از نماز جمعه و مسجد شروع می کنند.