روش برخورد با بلاها در کلام امیرالمؤمنین

عقیق:در نگاه آموزه‌های دین، دنیا محل خوشگذرانی نیست بلکه همواره با مصائب آمیخته شده است و به قول امیرالمؤمنین علیه‌السلام دنیا «دار البلیة» است. (خطبه اول نهج‌البلاغه) لذا هیچ کتاب مقدسی دنیا را محل امن و قرار معرفی نکرده است. شخص مؤمن دنیا را محل عبور به آخرت می‌داند و آن را سراسر از فتنه و بلا. کسی که دارای چنین منظری نباشد، در مصائب به دست‌انداز می‌افتد، چرا که این فرد تصور می‌کند در دنیا همه مسائل باید به روال عادی باشد. از این جهت خداوند در آیه 155 سوره بقره می‌فرماید «وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ‏ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرینَ؛ یعنی قطعاً ما شما (اهل ایمان) را به چیزى از ترس و گرسنگى و کاهش اموال و نفوس و کشت‌ها مى‌آزماییم و تو ـ اى پیامبر ـ به صابران بشارت بده.»

امیرالمؤمنین علیه‌السلام در پاسخ به فردی که از فتنه‌ها به خداوند پناه می‌برد، او را عتاب کرده، اینگونه فرمود «لَا یَقُولَنَّ أَحَدُکُمْ اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ الْفِتْنَةِ، لِأَنَّهُ لَیْسَ أَحَدٌ إِلَّا وَ هُوَ مُشْتَمِلٌ عَلَى فِتْنَةٍ؛ وَ لَکِنْ مَنِ اسْتَعَاذَ فَلْیَسْتَعِذْ مِنْ مُضِلَّاتِ الْفِتَنِ؛ فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ یَقُولُ "وَ اعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ" وَ مَعْنَى ذَلِکَ أَنَّهُ [سُبْحَانَهُ یَخْتَبِرُ عِبَادَهُ] یَخْتَبِرُهُمْ بِالْأَمْوَالِ وَ الْأَوْلَادِ، لِیَتَبَیَّنَ السَّاخِطَ لِرِزْقِهِ وَ الرَّاضِیَ بِقِسْمِهِ، وَ إِنْ کَانَ سُبْحَانَهُ أَعْلَمَ بِهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ، وَ لَکِنْ لِتَظْهَرَ الْأَفْعَالُ الَّتِی بِهَا یُسْتَحَقُّ الثَّوَابُ وَ الْعِقَابُ؛ لِأَنَّ بَعْضَهُمْ یُحِبُّ الذُّکُورَ وَ یَکْرَهُ الْإِنَاثَ، وَ بَعْضَهُمْ یُحِبُّ تَثْمِیرَ الْمَالِ وَ یَکْرَهُ انْثِلَامَ الْحَالِ.

یعنی فردى از شما نگوید: خدایا از فتنه به تو پناه مى برم، زیرا کسى نیست که در فتنه‌اى نباشد، اما آنکه مى‌خواهد به خدا پناه برد، از آزمایش‌هاى گمراه کننده پناه ببرد، خداى سبحان مى‌فرماید «وَ اعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ؛ بدانید که اموال و فرزندان شما فتنه شمایند»؛ معنى این آیه آن است که خدا انسان‌ها را با اموال و فرزندانشان مى‌آزماید، تا آن کس که از روزى خود ناخشنود و آنکه خرسند است، شناخته شوند، گر چه خداوند به احوالاتشان از خودشان آگاه‌تر است تا کردارى که استحقاق پاداش یا کیفر دارد آشکار کند، چه آنکه بعضى مردم فرزند پسر را دوست دارند و فرزند دختر را نمى‌پسندند، و بعضى دیگر فراوانى اموال را دوست دارند و از کاهش سرمایه نگرانند.

«فتنه» در اصل به معناى قرار دادن طلا در کوره است تا ناخالصى‌هاى آن گرفته شود و خالص از ناخالص شناخته شود، سپس به هرگونه آزمایش اطلاق شده است. البته این واژه گاه به معناى شکنجه، گمراه کردن و ایجاد مشکلات اجتماعى و آشوبگرى نیز استعمال شده است. آیات زیادى درباره حتمى بودن امتحانات الهى در قرآن وجود دارد. امام انگشت روى دو مورد از موارد بسیار روشن امتحانى گذارده است.

امام علیه‌‌السلام در این گفتار حکمت‌آمیز به نکته مهمى اشاره مى‌کنند و آن، عمومیت امتحان براى همه انسان‌ها و حتمى بودن آن در هر شرایط است؛ نخست مى‌فرماید «هیچ کس از شما نگوید خداوندا، به تو پناه مى‌برم از این که امتحان شوم؛ لاَ یَقُولَنَّ أَحَدُکُمْ: «اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ الْفِتْنَةِ». سپس به ذکر علت آن پرداخته مى‌فرماید «به این دلیل که هیچ‌کس نیست مگر این که امتحانى دارد؛ لاَِنَّهُ لَیْسَ أَحَدٌ إِلاَّ وَهُوَ مُشْتَمِلٌ عَلَى فِتْنَة.»

بنابراین همان‌طور که اشاره شد،‌ اصولاً دنیا دار امتحان، تکالیف و مسئولیت‌پذیری انسان در قبال دستورات خداوند است  و بشر براى رشد و تکامل آفریده شده و تکامل‌ها نیز از مسیر آزمون‌ها مى‌گذرد و بى‌امتحان راهى به سوى کمال نیست؛ پس چنین دعایى مثل این است که انسان بگوید: خداوندا مرا به هیچ تکلیفى مکلّف نکن. بدیهى است چنین دعایى دور از استجابت است.

آنگاه امام در ادامه این سخن ، راه صحیح دعا کردن و پناه بردن را درباره امتحانات به انسان‌ها مى‌آموزد و مى فرماید: «ولى اگر کسى مى خواهد به خدا پناه ببرد و دعا کند، از امتحانات گمراه کننده به خدا پناه ببرد; وَ لَکِنْ مَنِ اسْتَعَاذَ فَلْیَسْتَعِذْ مِنْ مُضِلاَّتِ الْفِتَنِ». به بیان دیگر از خدا توفیق پیروزى در امتحانات را بخواهد و از ذات پاکش در این راه یارى بطلبد تا توفیق الهى شامل حال او شود و در آزمایش‌هاى الهى رو سفید شود. آن گاه امام در ادامه این سخن به دو دلیل نقلى و عقلى تمسک مى‌جوید: نخست مى‌فرماید «زیرا خداوند سبحان مى‌گوید: بدانید اموال و اولاد شما وسیله آزمایش شما هستند; فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ یَقُولُ: (وَاعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلاَدُکُمْ فِتْنَةٌ.»

البته این سنت خداوند به این معنا نیست که ما و مسئولان به وظایف خود عمل نکنیم؛ چه اینکه شنیده شد برخی مسئولان با سوءاستفاده از چنین معارفی، حتی گرانی‌های اخیر را به آزمون خدا نسبت دادند، در حالی که باید مرزی بین بی‌کفایتی مسئولی که به وظایف خود به خوبی عمل نمی‌کند و از این طریق معیشت مردم با چالش مواجه می‌شود، با آزمون‌های خداوند قائل شد؛ هرچند ممکن است خداوند بندگان خویش را مبتلا به مسئولان بی‌کفایت کند!

پی نوشت:

پیام امام امیرالمؤمنین (ع) (شرح نهج‌البلاغه)

منبع:تسنیم