آیا کافی را شهید کردند؟

عقیق: انتشار مقاله‌ای توهین‌آمیز نسبت به امام خمینی در سالروز کشف حجاب (۱۷ دی ماه ۱۳۵۶) مقدمه‌ای برای قیام خونین مردم قم در ۱۹ دی‌ماه ۱۳۵۶ شد. از اینجا بود که برگزاری چهلم شهدای این قیام در سایر شهرها رواج پیدا کرد. بعد از حمله رژیم به چهلم‌ها، حوزه‌های علمیه قم و مشهد و یورش به مجالس و محافل و منازل مراجع و … که منجر به کشته و زخمی شدن ده‌ها تن شد، برگزاری جشن‌های نیمه شعبان در راه بود. اما چون احتمال فراموشی حوادث تلخ گذشته در این ایام می‌رفت، امام خمینی دستور داد که چراغانی در نیمه شعبان انجام نشود.

پس از این فرمان تاریخی امام خمینی(ره) در سیزدهم تیرماه ۱۳۵۷، مردم، خطبا و وعاظ مشهور از جمله شیخ احمد کافی به آن لبیک گفتند. ساواک که این امر را به ضرر حکومت می‌دید، با تحکم و تهدید از او خواست نیمه شعبان در تهران نماند و به مسافرت برود. شیخ احمد زادگاهش مشهد را انتخاب کرد. البته او اصالتاً اهل یزد بود. داستان مهاجرت جدش از یزد به مشهد هم در نوع خودش شنیدنی است. ظاهراً پدربزرگ شیخ احمد (آیت‌الله میرزا احمد کافی) برای همراهی مردم و البته شفای چشم‌درد خود راهی مشهد می‌شود و پس از شفاگرفتن از امام رضا(ع) در جوار حضرت سکنی می‌گزیند. بنابراین کافی، زاده مشهد بود اما اصل و نسبش به یزد باز می‌گشت. او در طول حیات خود در بیش از ۱۰۰ شهر و شهرستان منبر ‌رفت و خطیبی کشوری بود.

شیخ احمد اگر چه نیمه شعبان، مشهد را برای سفر اتنخاب کرد اما هرگز به دیار محبوب نرسید و در سانحه رانندگی روز جمعه سی‌ام تیر ماه ۱۳۵۷ و در روز نیمه شعبان، بین راه قوچان و مشهد در سن ۴۲ سالگی به دیدار معبود شتافت. راننده خودروی حجت‌الاسلام کافی به ظاهر توسط ساواک دستگیر شد، اما از آن تاریخ به بعد کسی او را ندید تا این شایعه بیش از پیش قوت بگیرد که «جعفر» راننده جدید حاج‌آقا از عوامل ساواک بوده و ماجرای تصادف نیز از پیش برنامه‌ریزی شده است. به همین دلیل بسیاری از افراد معتقدند حجت‌الاسلام کافی به شهادت رسیده است.

زنده‌یاد کافی از خطیبان مشهور تهران در دوران رژیم پهلوی بود که نقش به‌سزایی در گرایش عموم مردم تهران به مسائل دینی داشت. از خدمات ماندگار او علاوه بر جذب بسیاری از جوانان به مسائل دینی، تأسیس بیش از ۲۰ مهدیه در شهرهای مختلف کشور بود.

مستند ۵۳ دقیقه‌ای «جمعه سیاه سفید» به کارگردانی سینا عودی درباره سرگذشت و خدمات زنده‌یاد شیخ احمد کافی در دوران رژیم پهلوی می‌پردازد که به همت خانه مستند در سال ۱۳۹۴ ساخته شده اما به تازگی در شبکه نمایش خانگی عرضه شده است. به همین بهانه با عودی به گفت‌وگو نشسته‌ایم.

* دلیل انتخاب اسم «جمعه سیاه سفید» برای مستند مرحوم کافی چه بود؟

نکته عجیب درباره مرحوم کافی این است که تولد و شهادت ایشان در روز جمعه اتفاق افتاده است و روز جمعه‌ای که ایشان به شهادت رسیدند، نیمه شعبان بود و این اسم به دلیل معنایی که در تولد و شهادت ایشان مستتر است، انتخاب شد. یعنی در واقع در روزی که میلاد امام زمان (عج) است و برای همه ما روزی روشن و مبارک است، مرحوم کافی به شهادت رسید و به همین دلیل تعبیر جمعه سیاه سفید را برای این مستند انتخاب کردند.

* دلیل انتخاب خود مرحوم کافی برای ساخت مستند چه بود و آیا صرفاً نگاه شما مستندسازی از یک خطیب مشهور بود یا به دلیل جنبه‌های دیگری از زندگی ایشان برای ساخت مستند انتخاب کرده است؟

نگاه اصلی این مستند درباره نقش و کارکرد روحانیت در ارتباط با مخاطب و جامعه بود و یک نگاه مردم‌شناسانه داشتیم و از این جنبه که یک روحانی چگونه می‌تواند در بستر نگاهی رسانه‌ای و جامعه‌شناسانه در محیط پیرامون خود تأثیرگذار باشد، مرحوم کافی یک نمونه بسیار روشن و عالی در این زمینه بود که هم خطیب بسیار سخنور و تأثیرگذاری بود و هم اینکه در سایه فعالیت‌های اجتماعی برخی مراکز خاص را تبدیل به مراکز فرهنگی کرد و در واقع می‌توان از ایشان به عنوان یک الگو در نقش مؤثر روحانیت در جامعه نام برد و به این دلایل، سوژه اصلی مستند را مرحوم کافی قرار داد.

* یکی از موارد بارز در مورد مرحوم کافی همین تبدیل خانه‌های فساد به مراکز فرهنگی بود و مثال مشهور آن کمک ایشان برای تبدیل یک مشروب‌فروشی به مغازه گل‌فروشی بود، آیا از اینکه روایت شما ناقص بیان شود نگرانی نداشتید؟

ما در مستند جمعه سیاه سفید خیلی به این موضوع نپرداختیم و نکته‌ای که وجود دارد همه با یک مثال ساده می‌توانند متوجه شوند که مرحوم کافی حداقل ۲۰ مهدیه در سراسر ایران تأسیس کرده است یا همین مثالی که شما زدید و یا اتفاقات دیگری که به هر حال با جست‌وجو می‌توان پیدا کرد.

اما مسأله اصلی ما در این مستند نگاه جامعه‌شناسانه و تفاوت دیدگاه مرحوم کافی به عنوان یک روحانی سنتی با مثلاً نگاه دکتر شریعتی به عنوان یک نگاه دانشگاهی و خاص روشنفکری دینی بود و ما سعی کردیم در این بستر تفاوت این دو نگاه را نمایان کنیم و متأسفانه در فضای رسانه‌ای به این جنبه از شخصیت مرحوم کافی و تقابل ناخواسته‌ای که در دوره‌ای میان نظرات او و دکتر شریعتی شکل گرفته بود، پرداخته نشده است.

* با توجه به این نکته که اخیراً فیلم در  سامانه‌های اینترنتی عرضه شده، بازخورد این اتفاق  چگونه بوده است؟

عرضه اینترنتی آثار مستند حتماً‌ اتفاق بسیار خوبی است و فکر می‌کنم مستند جعبه سیاه سفید هم ظرفیت بیشتری برای ارتباط با مخاطب دارد اما به طور کلی برخی از افراد یک نگاه کلی به مرحوم کافی داشتند و تأثیر زیاد ایشان را در انقلاب نمی‌دانستند اما وقتی کار را دیدند متوجه شدند که مرحوم کافی چه تأثیر زیادی در روند انقلاب و حمایت از امام خمینی (ره) داشتند.

* در این مستند با افراد زیادی مصاحبه شده و هر کدام از نقطه نظر خود جنبه‌های مختلف شخصیتی مرحوم کافی را بیان می‌کنند، انتخاب افراد برای مصاحبه آیا دلیل خاصی داشته یا صرفا به دلیل اطلاعاتی که از مرحوم کافی داشتند مقابل دوربین قرار گرفتند؟

هر کدام از افرادی که مقابل دوربین ما قرار گرفتند و از مرحوم کافی سخن گفتند به یک دلیل کاملا موجه بوده است و صرفا به دلیل علاقه به شخصیت ایشان با آنها مصاحبه نشده است؛ به عنوان مثال آقای حسام‌الدین آشنا کسی بودند که از کودکی با مرحوم کافی آشنا بوده و از دیدگاه رسانه‌ای، ارتباطی و جامعه‌شناسانه  به زندگی مرحوم کافی پرداختند. حجت‌الاسلام دانشمند کسی است که منبر ایشان بسیار نزدیک به منبر مرحوم کافی است و سبک و سیاق ایشان را در منبر و سخنوری ادامه داده‌اند.

محسن طاهری در کنار استادش شیخ احمد کافی

حجت‌الاسلام زائری نگاه کاملاً تخصصی به اندیشه‌های مرحوم کافی به عنوان یک روحانی داشت و آقای محسن حسام مظاهری هم به واسطه کتابی که در ارتباط با مرحوم کافی نوشته بودند، مقابل دوربین ما قرار گرفتند. به این‌ها باید آقای محسن طاهری را هم اضافه کنیم که از کودکی همراه با مرحوم کافی در مجالس ایشان بودند و جزء مداحانی محسوب می‌شوند که با حمایت مستقیم مرحوم کافی به این حرفه ورود پیدا کرده‌اند. بنابر این همه افرادی که در این مستند مقابل دوربین ما قرار گرفتند بر اساس دلیل خاصی بوده و کاملاً هدفمند درباره مرحوم کافی صحبت کرده‌اند.

*در مسیر ساخت مستند با توجه به خاص بودن سوژه با مشکل خاصی مواجه نشدید و یا فرد یا افرادی سعی نکردند بر روند کار اعمال نظر کنند؟

این مستند برای من کار بسیار خاصی بود و از ابتدای پروژه حس خوبی نسبت به کار داشتیم و انگار خود زنده‌یاد کافی به ما کمک کردند تا کار بدون هیچ مشکلی به سرانجام برسد و هر نکته‌ای که داشتیم به خوبی به آن رسیدیم و در مجموع مستند بسیار پربرکتی بود و رضایتی هم که تماشاچی از تماشای آن پیدا می‌کند ارزشمند است.

* اخیراً در برخی رسانه‌ها اخباری مبنی بر ساخت مستند مرحوم فلسفی توسط شما منتشر شده است، آیا اصولاً ساخت مستند درباره روحانیون به خصوص روحانیون معاصر تکنیک خاصی می‌خواهد؟

اعتقاد من و مهدی مطهر به عنوان تهیه‌کننده هر دو این آثار این است که باید کلیشه‌ها را شکست و از نگاه رسمی کلیشه‌ای به یک فرد در مستندسازی دوری کنیم. نگاه کلیشه‌ای شاید همین نگاهی باشد که در صدا و سیما وجود دارد و باعث می‌شود خیلی عمیق به یک مسأله یا سوژه پرداخته نشود.

ما سعی کردیم در کارهای مختلف به خصوص درباره شخصیت‌های معاصر این نگاه را بشکنیم و با فرم جذاب و ضد کلیشه‌ای و با تمرکز بر حرف‌های بکر و ناگفته آثارمان را تولید کنیم، در واقع مهمترین نکته و تکنیک همین نگاه ضد کلیشه‌ای به افراد است.

* ناگفته‌ترین حرفی که در این مستند در ارتباط با مرحوم کافی بیان کردید که برای جوانانی که اصلا ایشان را نمی‌شناسند، چیست؟

شاید مهمترین نکته و حرف ناگفته همین تفاوت نگاه مرحوم کافی با دکتر شریعتی و اختلاف نگاه این دو طیف اندیشه‌ای بود که حتی منجر به نگارش یک نامه از سوی حضرت امام شد و به این تقابل اعتراض کردند.

البته ما در این کار به صراحت اشاره می‌کنیم که خود مرحوم کافی اصلا علاقه‌ای به این اختلاف  تعارض فکری نداشت و اصلاً به این مسأله دامن نمی‌زد اما اطرافیان به نوعی اختلاف ایجاد کرده بودند و این تفاوت دیدگاه نظری را تبدیل به دو فرهنگ به ظاهر متفاوت کرده بودند که مورد پسند مرحوم کافی و دکتر شریعتی هم نبود.

* به عنوان سوال پایانی اگر نکته‌ای است که تمایل به بیان آن دارید بفرمایید.

یکی از مهمترین مسائل برای ما در ساخت مستند «جمعه سیاه سفید» این بود که شخصیت مرحوم کافی بسیار مظلوم واقع شده بود و ۴۰ سال بعد از انقلاب هیچ کاری در سطح رسانه برای ایشان انجام نشده بود و ما سعی کردیم با مستند جمعه سیاه سفید قدم اول را در رفع مظلومیت رسانه‌ای مرحوم کافی ایفا کنیم؛ اما به هر حال این مستند یک نمونه است و امیدوارم در آینده باز هم در خصوص چنین شخصیت‌هایی در فضای رسانه‌ای کار ساخته شود.

کار ما به هیچ عنوان کار افشاگرایانه نیست و اساسا هم قرار نبود در مورد ایشان افشاگری خاصی انجام دهیم و صرفا تلاش کردیم غبار رسانه‌ای که این سال‌ها در ارتباط با ایشان شکل گرفته بود را برطرف کنیم و امیدوارم این حرکت باز هم ادامه داشته باشد.

منبع:فارس