اعمال حج تمتع

اعمال حج تمتع سیزده چیز است که از مهمترین آن‌ها می‌توان به احرام، وقوف به عرفات که در چهار فرسخى مکه، وقوف به مشعر الحرام که تقریبا در دو فرسخى مکه، رفتن به منا که نزدیک مکه است و انداختن سنگریزه بر جمره عقبه، قربانى کردن در منا، تراشیدن سَر یا گرفتن کمى از ناخن، طواف زیارت، دو رکعت نماز طواف، سعى بین صفا و مروه، طواف نساء، دو رکعت نماز طواف نساء، ماندن در منا در شب هاى یازدهم و دوازدهم ذیحجه و بعضى باید شب سیزدهم را هم در منا بمانند و انداختن سنگریزه بر سه جمره در منا در روز یازدهم و دوازدهم و بعضى در روز سیزدهم هم باید بیندازند؛ اشاره کرد.

هرکدام از این اعمال با شرایط خاصی در سرزمین وحی برای زائران رقم می‌خورد که در زیر می‌توانید احکام شرعی آن‌ها را مشاهده کنید.

احرام حج
واجب است انسان بعد از تمام کردن اعمال عمره تمتع، آماده شود براى انجام اعمال حج تمتع و اولین عمل احرام است که باید از مکه مُحرِم شود و باز متوجه باید بود که این سیزده عمل هم مثل پنج عمل عمره تمتع همه عبادت است. در اول ِ. هر عملى انسان باید توجه داشته باشد که چه مى‌‏خواهد انجام دهد و همچنین عمل را قربة ً. اِلى الله و محض اطاعت امر خدا به جا آورد که اگر خداى نخواسته ریا و خود نمائى در عبادت داخل شود فاسد و باطل مى‏گردد و گذشته از این خود ریا، معصیت کبیره است و باید با لبیک گفتن مُحرم شدن همه کس و همه چیز غیر از خدا را فراموش کنیم و با یاد حق و براى اطاعت از اوامرش اعمال را انجام دهیم.

مسئله: آداب و احکام اِحرام حج از پوشیدن لباس اِحرام و لـَبـَّیـک گفتن همه مثل همان احرام عمره است که گفتیم و چیزهائى که در احرام گفتیم حرام مى‏‌شود و کفاره دارد یا ندارد و کفاره آن چیست در اینجا هم همانطور است، فقط در نیت تفاوت دارد که در آنجا نیت احرام عمره تمتع بود اینجا نیت احرام حج تمتع.

مسئله: وقت احرام حج وسیع است و لازم نیست فوراً بعد از اعمال عمره باشد ولى باید تأخیر نیندازد تا حدى که به وقوف عرفات نرسد و مستحب آنست که روز هشتم محرم شود.

مسئله: احرام حج در هر جاى شهر مکه صحیح است گرچه در خانه‏هائى باشد که تازه ساخته شده و جزء شهر است. البته مستحب است در مقام ابراهیم و یا حِجر اسماعیل محرم شود.

مسئله: احتیاط واجب اینست که بعد از اعمال عمره، بدون حاجت از مکه خارج نشود و اگر خارج شدن لازم بود احتیاط واجب آنست که مُحرم شود و با اِحرام خارج گردد و برگردد با همین احرام برود براى اعمال حج؛ ولى اگر کسى رعایت نکرد و بدون حاجت و بدون احرام خارج شد و برگشت و احرام بست و حج را به جا آورد عملش صحیح است.

مسئله: اگر کسى دانسته و عمداً احرام حج را ترک کند تا وقت آن بگذرد حج او باطل است و اگر روى ندانستن ِ. مسئله یا فراموشى، مُحرِم نشد و بدون احرام به عرفات و منا رفت، واجب است به مکه برگردد و محرم شود و اگر برگشتن به مکه ممکن نبود باید همانجا محرم شود و اگر یادش نیامد تا بعد از تمام کردن اعمال حج، ‏حجش صحیح است.

وقوف به عرفات
باحتیاط واجب لازم است از بعد از زوال روز نهم تا مغرب در سرزمین عرفات باشد و مراد از «وقوف» همین بودن در آنجا است‏ حالا چه بنشیند چه راه برود یا بخوابد فرقى ندارد البته اگر در تمام این مدت خواب یا بى‏هوش باشد وقوف او باطل است پس باید تأخیر انداختن از اول ظهر اگر کم باشد مثلا به مقدار نماز ظهر و عصر که پشت‏سر هم بخواند معلوم نیست ‏حرام باشد.

مسئله: بودن در مجموع بعد از ظهر تا مغرب گرچه واجب است لکن تمام آن رکن نیست که حج به ترک آن باطل شود. پس اگر مقدار کمى توقف کند و برود یا طرف عصر بیاید و توقف کند حج او صحیح است اگر چه توقف نکردن او در تمام وقت دانسته و عمدى باشد. آنچه در وقوف رکن است مقدارى است که گفته شود در عرفات بوده، هر چند مثل یک دقیقه یا دو دقیقه باشد پس اگر هیچ به عرفات نرود رکن را ترک کرده.

مسئله: اگر دانسته و عمدى آن مقدار از وقوف را که رکن است ترک کند حج اش باطل است و کفایت نمى ‏کند براى چنین شخصى وقوف در شب عید که وقوف اضطرارى است. ولى اگر به واسطه عذرى مثل فراموشى نتوانست‏ حتى مقدار رکن در عرفات باشد، براى چنین شخصى که عذر داشته کفایت مى‏کند از شب عید هر چند به مقدار کمى وقوف کند و این را وقوف اضطرارى مى‏گویند و اولى را وقوف اختیارى؛ و اگر این مقدار از وقوف در شب را عمداً ترک کند حج او باطل است ولى اگر این را هم روى عذر و فراموشى و غفلت ترک کند و به وقوف اختیارى مشعر برسد حجش صحیح است.

مسئله: اگر کسى عمداً و دانسته پیش از مغرب از عرفات حج‏ خارج شود و تا مغرب برنگردد باید یک شتر در راه خدا قربانى کند در هر جائى که بخواهد و اگر قدرت بر قربانى نداشت باید هیجده روز روزه بگیرد و حجش صحیح است و اگر از روى ندانستن مسئله یا سهواً این کار را کرد کفاره ندارد و به هر حال ضررى به اصل حج نمى‏‌زند.

وقوف به مشعر الحرام
احتیاط واجب آنست که شب دهم را تا اذان صبح در مشعر الحرام بسر برد و به قصد قربت و، چون صبح شد نیت کند وقوف به مشعرالحرام را تا طلوع آفتاب قربة الى الله و این وقوف از صبح تا اول آفتاب وقوف اختیارى مشعر است و واجب است لکن همه آن رکن نیست بلکه رکن به مقدارى است که گفته شود در بین الطلوعین به مشعر بوده گرچه یک دقیقه باشد که اگر کسى مقدار رکن را عمداً و دانسته ترک کند حج او باطل است.

مسئله: کسى که روى عذر مقدار رکن را درک نکند باید یکى از دو وقوف اضطرارى مشعر را درک کند یعنى یا مقدارى از شب تا اذان صبح را درک کند یا مقدارى از طلوع آفتاب تا ظهر در مشعر توقف کند اگر چه یک دقیقه باشد. خلاصه اینکه اگر کسى به وقوف اختیارى در عرفات یا مشعر نرسد باید وقوف اضطرارى را دریابد و دانستیم که وقوف اضطرارى عرفات مقدارى از شب عید است و در مشعر دو وقوف اضطرارى دارد یکى همان شب عید تا اذان صبح، دومى از طلوع آفتاب روز عید تا ظهر؛ و در اینجا صورت هاى زیادى هست که در کتاب هاى مفصل با احکامش گفته شده و، چون خیلى طولانى است از ذکر آن خودداری شد. اگر براى کسى پیش آمد باید در موقع به اهلش رجوع کند و وظیفه‏اش را بفهمد و عمل کند تا حجش باطل نگردد.

رفتن به منا و رمى کردن (انداختن سنگریزه به جمره عقبه)
کسى که حج مى ‏کند باید در روز عید از مشعرالحرام به محلى که آن را منا مى‏گویند برود و در آنجا یکى از اعمالش رمى جمره عقبه است یعنى باید هفت عدد سنگریزه به جمره آخرى بیندازد.

مسئله: سنگریزه‏ها باید متوسط باشد نه مثل شن ریز و نه سنگ بزرگ و همچنین باید از جنس سنگ باشد یعنى کلوخ و خزف و جواهرات صحیح نیست، اما اقسام سنگ‌ها هر چه باشد حتى سنگ مرمر اشکال ندارد.

مسئله: باید سنگریزه‏ها از حرم باشد (حرم محدوده معینى است از شهر مکه و اطراف آن) البته نباید از مسجد الحرام یا مسجد خیف بلکه به احتیاط از سایر مساجد باشد و مستحب است از مشعر بردارد و باید بکر باشد یعنى کسى دیگرى آن‌ها را ولى در سال هاى گذشته نیانداخته باشد.

مسئله: واجب است ‏سنگریزه‏ها را با قصد قربت بزند نه اینکه روى جمره بگذارد؛ و واجب است هفت عدد به طور یقین به خود جمره برسد و اگر شک کند که هفت عدد خورد یا نه باید آن قدر بیندازد تا یقین کند که هفت عدد خورد.

مسئله: در رمى جمره طهارت به هیچ نحو شرط نیست بنابراین جنب و حائض و کسى که بدن یا لباسش نجس باشد مى‏تواند رمى کند و صحیح است‏ حتى خود سنگریزه‏ها هم اگر نجس باشد اشکال ندارد ولى باید مباح باشد یعنى از سنگریزه‏هائى که دیگران برداشته‏اند بدون اجازه آن‌ها تصرف نکند.

مسئله: وقت انداختن سنگریزه از طلوع آفتاب روز عید است تا غروب آن و اگر فراموش کرد تا روز سیزدهم مى‏تواند به جا آورد و اگر تا سیزدهم یادش نیامد احتیاط آنست که سال بعد خودش یا نایبش بیندازد.

مسئله: بچه و مریض ناتوان که قدرت برانداختن ندارد دیگرى باید به نیابت او بزند و کسانی که نمى‏توانند و عذر دارند از اینکه روز رمى کنند، مى‏توانند شب عمل کنند هر وقت‏شب که باشد.

قربانى و احکام آن
بعد از رمى جمره در روز عید واجب است قربانى کند؛ یعنى یک شتر یا گاو و یا گوسفند در منا ذبح کند و، چون غالباً گوسفند قربانى مى‏کنند باید دانسته شود که گوسفند قربانى باید به احتیاط وجوبى یک سال او تمام شده باشد و داخل سال دوم باشد و باید از هر جهت‏ سالم و بى‏ عیب باشد یعنى از جهت‏ شاخ و دم و تخم و گوش و چشم و دست و پا و ... باید نقصى در او نباشد و همچنین باید لاغر نباشد و بنابر احتیاط باید کچلى هم نداشته باشد ولى اگر گوشش شکاف خورده باشد یا سوراخ باشد ولى ناقص و بریده نباشد اشکال ندارد و همچنین اگر شاخ بیرونى او که مثل غلاف براى شاخ سفید درونى است‏ شکسته باشد و خود شاخ درونى سالم باشد اشکال ندارد.

مسئله: انسان مى ‏تواند خودش قربانى را ذبح کند و مى‏ تواند نایب بگیرد و نایب باید شیعه باشد و در وقت ذبح نیت کند براى هر کس که ذبح مى‏ کند و دانسته شود که در ذبح ِ. کفارات هم لازم است ذابح شیعه باشد.

مسئله: شرکت در قربانى صحیح نیست و باید هر کس خودش یک قربانى کند.

مسئله: اگر عمداً یا بواسطه عذرى روز عید قربانى نکرد احتیاط واجب آنست که در ایام تشریق یعنى یازده و دوازده و سیزده ذبح کند و اگر نشد در بقیه ماه ذیحجه.

مسئله: احتیاط مستحب آنست که ذبیحه را سه قسمت کنند: یک قسمت را هدیه بدهند و یک قسمت را صدقه بدهند و قدرى هم از ذبیحه بخورند و صدقه را به مؤمنین بدهند و لکن، چون هیچ کدام از این‌ها واجب نیست اگر صدقه را به فقراى کفار بدهد یا آنکه تمام ذبیحه را به آن‌ها بدهد اشکال ندارد؛ و ضامن سهم فقرا نیست البته احتیاط خصوصاً در خوردن قدرى از ذبیحه خیلى مطلوب است، ولى واجب نیست.

مسئله: اگر کسى نیابت داد به شخصى که براى او قربانى بخرد و ذبح کند نایب هم انجام داد پس از آن انسان شک کند که صحیح انجام داده یا نه، به این شک اعتنا نکند کافى و صحیح است.

مسئله: اگر کسى قدرت بر قربانى نداشته باشد به این معنى که نه گوسفند دارد و نه پولش را که بخرد و نه اینکه مى‏ تواند قرض کند یا از راه دیگرى تهیه نماید باید به جاى قربانى سه روز در حج و هفت روز پس از مراجعت از حج روزه بگیرد (در اینجا مسائلى هست که، چون معمولا واقع نمى شود ذکر نکردیم اگر اتفاق افتاد از اهلش سؤال کنید.)

حلق یا تقصیر و احکام آن
بعد از ذبح کردن واجب است سرتراشیدن یا قدرى از مو یا ناخن گرفتن. البته اگر سال اول حج اش باشد احتیاط واجب به سرتراشیدن است، اما براى زن، تراشیدن سر جایز نیست و باید تقصیر کند یعنى یا از مو یا از ناخن بگیرد؛ و سر تراشیدن یا تقصیر کردن عبادت است باید با قصد قربت باشد و ریا نکند که باطل مى‏ شود و تراشیدن ریش، کفایت از تقصیر نمى‏کند.

مسئله: جایز است ‏سر را خودش بتراشد یا به دیگرى واگذار کند و همچنین در تقصیر، ولى باید خودش نیت کند و بهتر است دیگرى هم نیت کند.

مسئله: محل سر تراشیدن یا تقصیر، منى است و در غیر آنجا اختیاراً جایز نیست ولى واجب نیست ‏حتماً در روز عید باشد بلکه تأخیر تا آخر روز سیزدهم جایز است گرچه به احتیاط مستحب خوب است روز عید انجام دهد.

مسئله: اگر کسى عمداً یا سهواً یا از روى فراموشى و ندانستن مسئله به هر حال حلق یا تقصیر نکرد تا از منا خارج شد، واجب است برگردد به منا و انجام دهد و اگر برگشتن امکان ندارد، هر جا که هست‏ حلق یا تقصیر کند و در صورت امکان مویش را به منا بفرستد.

مسئله: لازم است به احتیاط وجوبى رعایت ترتیب در این سه عمل؛ یعنى اول رمى جمره، بعد قربانى، بعد حلق یا تقصیر؛ ولى اگر ندانسته ترتیب را رعایت نکرده اشکال ندارد و صحیح است.

مسئله: بعد از حلق یا تقصیر، انسان از احرام خارج مى ‏شود و چیزهائى که بر او حرام بود حلال مى ‏شود مگر سه چیز: زن و بوى خوش و صید در حرم.

طواف زیارت
واجب است بعد از تمام شدن اعمال منا که سه چیز بود به مکه مراجعت کند براى انجام اعمالى که در آنجا واجب است، ولى لازم نیست که همان روز عید یا فرداى آن براى اعمال مکه مراجعت کند بلکه مى‏تواند این اعمال را تا آخر ذیحجه تأخیر بیاندازد؛ باین معنا که اگر روز آخر ذیحجه هم اگر آمد و اعمال را به جا آورد مانع ندارد ولکن، چون شب یازدهم و دوازدهم ماندن در منا واجب و در این دو روز رمى جمره‏ها هم در منا واجب است معمولاً این دو شب و دو روز را همان طور در منا مى ‏مانند و بعد از ظهر روز دوازدهم به مکه مى‏آیند و چند روزى که در مکه هستند اعمال را انجام مى‏ دهند.

مسئله: اولین عمل که باید در مکه انجام داد بعد از برگشتن از منا، طواف حج است که به آن طواف زیارت مى ‏گویند. این طواف در همه آداب و شرایط و احکام، مثل طواف عمره است که گفته شد فقط در نیت تفاوت دارد که اینجا باید به نیت طواف حج باشد.

نماز طواف حج
مسئله: دوم از اعمال مکه، نماز طواف است. این نماز هم با نماز طواف عمره تفاوت ندارد و احکام و آدابش مثل آنست فقط در اینجا باید نیت کند نماز طواف حج.

سعى بین صفا و مروه
مسئله: سوم از اعمال مکه سعى بین صفا و مروه است که باید هفت مرتبه سعى کند و اینجا هم با سعى بین صفا و مروه که در اعمال عمره گفته شد فرق ندارد مگر در نیت که اینجا نیت مى ‏کند سعى بین صفا و مروه حج.

طواف نساء
مسئله: چهارم از اعمال مکه طواف نساء است که این هم در عمل و احکام مثل طواف عمره و طواف حج است فقط باید به نیت طواف نساء انجام شود.

دو رکعت نماز طواف نساء
مسئله: پنجم از اعمال مکه در مراجعت از منا، دو رکعت نماز طواف نساء است. این نماز هم آداب و احکامش مثل نماز طواف عمره و حج است فقط باید به نیت نماز طواف نساء خوانده شود.

این پنج عملى بود که باید بعد از مراجعت از منا در مکه انجام داد و پس از انجام این اعمال، زن و بوى خوش هم که باقى مانده بود حلال مى شود. فقط صید در حرم به حرمت باقى مى‏ماند که همیشه حرام است و دانسته شود این پنج عمل به همین ترتیب و بعد از اعمال سه گانه منا باید انجام شود و ترتیب به هم نخورد اختیاراً و بدون عذر.

مسئله: براى بعضى مقدم انداختن این پنج عمل مکه بر رفتن به عرفات و مشعر و منا و اعمال آن‌ها جایز است، مثل زن که اگر بترسد در برگشتن حائض مى‏شود و نمى‏ تواند طواف و نماز را به جا آورد و همچنین پیرمرد و پیرزن و مریض ناتوانى که مى‏ ترسند در برگشتن از جهت کثرت جمعیت قادر به انجام اعمال نباشند، این‌ها مى ‏توانند اعمال مکه را قبلا به جا آورند و صحیح است ولى آن‌ها باید بدانند با این اعمال از احرام خارج نمى‏شوند و زن و بوى خوش هم بر آن‌ها حلال نیست و همه یک مرتبه بعد از حلق یا تقصیر در منا حلال خواهد شد.

مسئله: طواف نساء اختصاص به مرد ندارد و بر زن و بچه هم واجب است که اگر به جا نیاورند اگر مرد باشد زن بر او حلال نیست، و اگر زن باشد مرد بر او حلال نیست.

مسئله: طواف نساء و نماز آن اگر چه واجب است لکن رکن نیست و ترک عمدى آن هم باعث بطلان حج نمى‏ شود، ولى اگر انجام ندهد زن بر مرد یا مرد بر زن حلال نمى ‏شود و دانسته شود مراد از اینکه گفته مى‏شود زن حلال نمى‏شود، نه فقط زن ِخود انسان، بلکه هیچ زنى؛ نه زن خودش و نه زن دیگر را اگر بخواهد بگیرد بر او حلال نیست و همچنین مرد هم که بر زن حرام مى‏شود یعنى هر مردى، نه فقط شوهر خودش.

مسئله: اگر طواف نساء را سهواً به جا نیاورد و از حج برگشت، پس اگر مى‏تواند باید خودش برگردد و به جا آورد و اگر نمى ‏تواند یا مشقت دارد، نایب بگیرد و پس از به جا آوردن ِ. نایب، زن بر او حلال مى‏ شود.

بیتوته (شب ماندن) در منا
واجب است‏ شب یازدهم و دوازدهم در منا بیتوته کردن؛ یعنى شب را ماندن از غروب آفتاب تا نصف شب؛ و بر بعضى شب سیزدهم هم لازم مى‏شود بمانند مثل کسى که در حال احرام صید کرده یا جماع نموده باشد و کسى که روز دوازدهم نرود و بماند تا غروب، چنین کسى هم باید شب سیزدهم را بماند و بر بعضى هم واجب نیست این شب‌ها را در منا بمانند، مثل بیمار و پرستار بیمار و کسانى که ماندن آن‌ها مشقت دارد.

مسئله: براى به دست آوردن نصف از شب، باید از مغرب حساب کرد تا طلوع آفتاب به احتیاط وجوبى، که تقریبا ساعت دوازده شب مى‏شود. پس بعد از نصف شب جایز است از منا خارج شود.

مسئله: کسى که بدون عذر از اول شب در منا نبوده، احتیاط واجب آنست که قبل از نیمه شب برگردد و تا صبح بماند.

مسئله: کسى که شب ماندن در منا را ترک کند، براى هر شبى که نبوده باید یک گوسفند قربانى کند و فرقى ندارد چه دانسته و عمداً نمانده باشد، چه از فراموشى یا ندانستن مسئله؛ و حتى مریض و پرستار و کسى هم که براى او ماندن مشقت دارد که گفتیم واجب نیست بمانند. این‌ها هم براى هر شبى که نمانده‏اند واجب است ‏یک گوسفند قربانى کنند و قربانى کردن این گوسفند محل معینى ندارد حتى مى‏تواند پس از مراجعت به محل خود قربانى کند.

مسئله: کسانى که مقدارى از اول شب نبوده‏اند یا مقدارى قبل از نصف شب خارج شده باشند بر این‌ها قربانى کردن واجب نیست، احتیاط مستحب در قربانى کردن است.

مسئله: کسانى که جایز است براى آن‌ها کوچ کردن در روز دوازدهم، که غالبا اینطور هستند باید بعد از ظهر کوچ کنند و قبل از ظهر جایز نیست؛ و کسانى که روز سیزدهم کوچ مى کنند مختار هستند، هر وقت بخواهند کوچ کنند.

رمى جمرات سه‏ گانه
شب هایى که گفتیم ماندن در منا واجب است، در روز آن شب‌ها رمى جمرات سه‏گانه واجب است: یعنى سنگ ریزه بزند به سه محل که اولى را (جمره اولى) و وسطى را (جمره وسطى) و آخرى را (جمره عقبه) گویند، ولى اگر عمداً هم آن را ترک کند، به حج او ضرر نمى‏رساند و صحیح است؛ گرچه در صورت عمد معصیت کار است.

مسئله: عدد سنگریزه براى هر جمره درهر روزى باید هفت عدد باشد و آداب و احکام آن همان طور است که سابقاً در جمره عقبه گفتیم.

مسئله: وقت انداختن سنگریزه از اول آفتاب است تا غروب، و در شب جایز نیست و اگر کسى مریض یا ناتوان باشد که بترسد در روز از جهت کثرت جمعیت نتواند رمى کند جایز است ‏شب رمى کند.

مسئله: واجب است جمره‏ ها را به ترتیب رمى کند: یعنى اول جمره اولى، بعد وسطى، بعد جمره عقبه؛ و اگر به این ترتیب به جا نیاورد باید اعاده کند به طورى که ترتیب حاصل شود؛ چه عمداً خلاف ترتیب کرده باشد چه از روى فراموشى و ندانستن مسئله و سهوى؛ در هر حال باید اعاده کند.

مسئله: اگر کسى فراموش کند در یکى از روز‌ها رمى کند، واجب است روز بعد آن را قضا کند و همچنین اگر عمداً ترک کند واجب است روز بعد قضا کند و واجب است در روز بعد قضا را جلوتر انجام دهد و اگر بعض از جمره ‏ها را ترک کرده، باز باید فرداى آن روز آن مقدارى که روز قبل ترک شده اول قضا کند با رعایت ترتیب، بعد تکلیف این روز را به جا آورد و همچنین اگر چیزى را در روز گذشته ترک نکرده و لکن به ترتیبى که گفتیم انجام نداده بوده باز باید قضا کند با ترتیب صحیح.

مسئله: اگر کسى رمى جمرات را فراموش کند و به مکه بیاید، اگر در ایام تشریق یعنى یازده و دوازده و سیزده یادش آمد باید برگردد و به جا آورد و اگر متمکن نیست نائب بگیرد و اگر بعد از این ایام یادش بیاید یا عمداً تأخیر بیاندازد تا بعد از این ایام، احتیاط واجب آنست که خودش یا نایب او بیاید و به جا آورد و در سال دیگر هم در ایامى که فوت شده است‏ خودش یا نایبش قضا کند.

مسئله: اگر رمى جمرات را فراموش کرد تا از مکه خارج شد، احتیاط واجب آنست که در سال دیگر خودش یا نایبش قضا کند.

مسئله: کسى که از سنگ انداختن معذور باشد مثل آنکه مریض باشد به طورى که نتواند رمى کند یا علیل باشد مثلاً دست ‏یا پا نداشته باشد یا شکسته باشد یا از شدت بیحالى نتواند رمى کند، باید نایبش به جا آورد و احتیاط واجب آنست که تا مأیوس نشده از این که خودش به جا آورد نایب انجام ندهد.

مسئله: اگر زن در برگشت از عرفات و منى به مکه حائض باشد و در مدتى که در مکه است پاک نشود و نتواند بماند تا پاک شود از براى طواف و نماز آن باید نایب بگیرد و سایر اعمال را خودش به جا آورد؛ بنابراین دانسته شود که زن اگر در وقت انجام اعمال عمره از جهت‏ حیض نتواند طواف عمره و نماز آن را به جا آورد و اگر بخواهد صبر کند تا پاک شود وقت وقوف به عرفات و مشعر مى ‏گذرد باید حج تمتع را بدل کند به حج افراد و با همان احرام برود به عرفات و مشعر و منا و همه اعمال آن‌ها را انجام دهد البته غیر از قربانى که در حج افراد واجب نیست‏؛ سپس به مکه برگردد و یک عمره مفرده هم به جا آورد همین کفایت از حجه الاسلام او می‌کند و صحیح است و این مسئله را سابقاً هم گفتیم. ولى اگر زن پس از برگشت از عرفات و منى براى طواف و نماز حج ‏حائض شد در اینجا است که گفتیم باید براى طواف و نماز آن نایب بگیرد و سعى بین صفا و مروه را خودش انجام دهد.

تا اینجا سیزده عمل حج تمتع با مسائلش گفته شد. در نتیجه پنج عمل مربوط به عمره تمتع بود و سیزده عمل مربوط به حج تمتع. مجموعا کل وظایف هیجده عمل است که به ترتیب با مقدارى از مسائل که غالبا مورد لزوم است بیان شد و باز هم براى چندمین بار تذکر داده شود که این هیجده عمل همه عبادت است باید با قصد قربت و براى اطاعت امر خداوند به جا آورده شود و هرگونه ریا و خودنمائى باعث بطلان عمل مى‏ شود و گاهى ممکن است در نتیجه زن بر مرد یا مرد بر زن حرام بماند و مفاسدى به دنبال داشته باشد پس بکوشیم که مسائل را خوب یاد بگیریم و اعمال را زیر نظر آگاهان به مسائل انجام دهیم و ریا و خودنمائى نکنیم.