عقیق: نشست‌های تخصصی آهات مرکز تخصصی احیاء امر، دانشگاه امام صادق (علیه السلام) که در 2 دوره گذشته به تحلیل هنری و اجتماعی عزاداری‌های ماه محرم پرداخت، امسال در دوره جدید و سوم خود بناست با رویکرد تحلیل و بررسی نوحه‌های فاطمیه سال 1401 برگزار شود. اولین نشست این دوره با تحلیل نوحه‌ها و کنشگریهای ایام فاطمیه هیئت ثارالله زنجان و مهدی رسولی با حضور سید محمدجواد شرافت شاعر آئینی، ساعد آذری استاد دانشگاه، مجتبی باباخانی دکتری علوم سیاسی و دکتر محمدمهدی سیار عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق (ع) در دانشگاه امام صادق (ع) برگزار شد. حاصل این نشست را می‌خوانید:
چرا نوحه‌های فاطمیه در دوره سوم آهات بررسی می‌شود؟
محمدمهدی سیار دبیرعلمی در ابتدای این نشست اظهارداشت: دور سوم نشست‌های آهات با هدف بررسی و تحلیل هنری و اجتماعی مداحی‌ها و نوحه‌های مداحان در ایام فاطمیه برنامه‌ریزی شده است. علت آن نیز اهمیت مطرح شدن مسئله زن و مباحثی مانند حجاب و زن نمونه و... است.
مهدی رسولی می‌تواند آوینی مداحان باشد
سید محمد جواد شرافت شاعر آئینی به عنوان ناقد ادبی این نشست با اشاره به اینکه استمرار نشست‌های آهات و آگاهی مداحان نسبت به در معرض نقد بودن، از برکات این جلسات است، اظهار داشت: مهدی رسولی رزق فاطمیه کثیری دارد و کارهای فاطمی او با استقبال بسیار زیادی مواجه شده است. مداح خوب یا باید شاعر خوب یا شعرشناس خوب یا دارای مشاور ادبی خوبی باشد. غیر از این اگر باشد مداح خوبی نیست. مهدی رسولی در مقامی میان شاعر بودن و شعرشناس بودن است. ذوق موجود در مهدی رسولی بر ابعاد گوناگون مداحی اثرگذار است و انتخاب‌های او در اشعار نیز همین اثرگذاری را دارد. انتظار دارم مهدی رسولی به آوینی مداح‌ها تبدیل شود.
وی با اشاره به برخی از آثار مهدی رسولی که نشان دهنده حسن انتخاب او در اشعار است، گفت: اشعار حسن بیاتانی، مجید تال مانند یکی برای علی بود و آن یکی همه بود یا مرحوم شکوهی: بمیرم آن همه احساس بی‌تعلق را و اشعاری از دیگر شاعران اهل بیت (ع) توسط مهدی رسولی خوانده شده است که بسیار خوب هستند. برخی از مداحان در مجالس تنها به دنبال این هستند که شعری جدید بخوانند که این اشتباه است. باید بدانند «هرچه تکرار شود نام تو تکراری نیست». هنر مداح این است که شعر تکراری بخواند و با آن مجلس را تکان دهد.
شرافت پس از اشاره به حُسن انتخاب شعر، حُسن اجرای آن را محل بحث قرار داد و افزود: حاج مهدی سلحشور، شعر من را همان‌گونه اجرا می‌کند که من سروده‌ام یعنی در مسیر شعر من جلو می‌رود. برخی مداحان قبل جلسه به سرعت شعری را می‌نویسند و بعد به جلسه می‌روند و درست یا غلط می‌خوانند اما برخی تا مسلط نشوند و شعر در وجودشان ننشیند، آن را نمی‌خوانند. به همین علت است که بزرگترها توصیه می‌کردند که مداحان باید شعر را حفظ کنند.
این شاعر آئینی با انتقاد به وزن و زبان اشعار برخی از آثار مهدی رسولی گفت: ساختارمندبودن نوحه‌های رسولی و تکمیل کردن یک پازل از نقاط قوت اوست که نمونه آن را می‌توان در نوحه‌های صلاة فراق، فاعتبروا (سروده محمد رسولی) و... مشاهده کرد.
شعر نوحه «صلاة فراق» از مهدی رسولی است
وی با اشاره به اینکه مردم مهدی رسولی را با برخی از نوحه‌ها مانند «تسبیحات حضرت زهرا(س)»، «انگار نه انگار» یا «باید رفت» می‌شناسند که بررسی آن‌ها نشان می‌دهد، اشعار نوحه‌های او براساس یک پازل و به دنبال یکدیگر پیش می‌رود؛ این وجهه از مداحی‌های او با نوحه تسبیحات که سروده سید علی حسینی است آغاز شد و بعد نوحه «هل الدین الا الحب» از محسن عرب خالقی پیش رفت و امروز هم خبردار شدیم که نوحه «صلاة فراق» از اشعار خود مهدی رسولی است.
مهدی رسولی گفت: برای سرودن شعر نوحه «صلاة فراق» چندین بار نماز مقام معظم رهبری برای حاج قاسم سلیمانی را گوش دادم و ملودی این مداحی مطابق نوای مکبر این نماز است.
شرافت با اشاره به اینکه برخی اوقات شاهد هستیم که بعضی از اشعار نوحه‌های مهدی رسولی شسته و رفته نیست و به نوعی کلمات بر روی موسیقی ننشسته است، گفت: امسال و سال‌های قبل برخی از نوحه‌های شما از لحاظ وزنی دارای اشکال بودند. انگار گاهی مهدی رسولی می‌خواهد حرفی را بزند اما شاعر نتوانسته در شعر آن را بیان کند و همراه او شود.
گاهی در هیأت ۴۵ دقیقه روضه می‌خوانیم و بعد سراغ نوحه می‌رویم
این شاعر آئینی تصریح کرد: مهدی رسولی گاهی در برخی از اجراهایش تسلط روی شعر و ملودی ندارد که تصور من این است ناشی از خستگی است.
مهدی رسولی افزود: گاهی در برخی از جلسات مانند شب عاشورا ۴۵ دقیقه روضه می‌خوانم و بعد سراغ نوحه‌خوانی می‌روم. خستگی نکته درستی است و این از سختی‌های اجرای زنده است.
وی افزود: من هنر و فلسفه جهان‌شناسی برای خود دارم و تلاش دارم فاخرخوانی سرلوحه کارم باشد. 40-50 درصد نوحه‌های فاطمیه من به زبان آذری است و تلاش کردم اصالت خود را حفظ کنم. معتقدم باید بررسی کرد که فضای آذری‌خوانی بعد از مداحی‌های من چه تغییری کرده است؟ پخش مداحی آذری در تلویزیون یا دعوت از مداحان آذری زبان به مجالس حرم امام رضا (ع) و ... بعد از این توجهات حاصل شده است.
نوحه‌های یک جلسه از لحاظ موسیقیایی باید دارای یگانگی حالت باشد
ساعد آذری، استاد دانشگاه، در این نشست با اشاره به اینکه سال‌ها روی موسیقی غرب کار کرده است، گفت: برای بررسی موسیقی در مداحی باید درباره ملودی، میزان، ریتم، هارمونی، دینامیک، رنگ صوتی و ... صحبت کرد. هر انسانی به صورت خدا دادی دارای یک رنگ صوتی است و این مشخصه‌ای برای هر فرد است. نغمات از منظر ملودی و زیر و بمی و سرعت تحلیل می‌شوند، هارمونی از مجموعه صداهایی که در فضای اجرا وجود دارد، تولید می‌شود. حالت درونی برای یک اثر موسیقایی، به معنای احساس و حالتی است که یک قطعه موسیقی در حین اجرا می‌تواند به مخاطب دهد. در یک قطعه موسیقی سؤال می‌شود که آیا دارای یگانگی حالت است یعنی از ابتدا تا انتها یک حس و جریان را القا می‌کند؟ در فضای مداحی نیز باید این چنین باشد.
وی افزود: در موسیقی یک حالت بیرونی و یک حالت درونی وجود دارد؛ حالت بیرونی را بیشتر افراد از آن بهره می‌برند و توجه دارند اما توجه علمی و خودآگاه به حالت درونی آن نمی‌شود و این حالت از پیچیدگی بیشتری برخوردار است. شادی، غم، ناراحتی و... حالاتی هستند که موسیقی می‌تواند به شنونده منتقل کند. جنبه‌های گوناگونی که می‌توان از زندگی حضرت زهرا سلام الله علیها بیان کرد، حالات درونی متفاوتی را می‌طلبند.
نوحه تسبیحات حضرت زهرا با حس اعجاب، جلال و شکوه و حیرت آغاز می‌شود
آذری با اشاره به نوحه تسبیحات حضرت زهرا (س) گفت: نمی‌توان با رویکرد تحلیل غربی به سراغ تحلیل این نوحه‌ها رفت و باید تحلیلی آسمانی داشت. در نوحه مورد اشاره از حالت درونی مادر مهربان سخن به میان آورده و انواع تغییرات حالات درونی شعر و موسیقی توضیح داده شده است. این اثر با حالت اعجاب، جلال و شکوه و حیرت آغاز می‌شود و بعد زمانی که به عبارت «صلی الله علیک یا فاطمه» می‌رسد حس بلند شدن و قیام به افراد می‌دهد. در نوحه «فاطمه مادرمه» مداح تلاش دارد ما را به صاحب مجلس یعنی حضرت زهرا (س) نزدیک کند.
این استاد موسیقی با اشاره به اینکه در موسیقی غربی به دنبال این هستند که با تکرار سر ضرب افراد را از خود بی‌خود کنند، گفت: در مداحی‌ها به خصوص مجالس حضرت زهرا (س) نباید با پرداختن به سرعت و تکرار سریع واژه‌ها بدون توجه به مفهوم اثر را اجرا کرد.
یهودیان از موسیقی برای بیان اهداف خود استفاده می‌کنند
وی در بخشی دیگر از سخنان اظهار داشت: جنس غم و اندوهی که از آن سخن به میان می‌آوریم با دیگر غم و اندوه‌ها تفاوت دارد و ثمره آن پاک کردن وجود انسان است. در مطالعه موسیقی غرب دریافتم که «هنر برای هنر» نیست، بلکه غربی‌ها در پشت اجراها و موسیقی‌های خود، اعتقاداتشان را پنهان کرده‌اند. در موسیقی یهود، شاهد یک مظلوم‌نمایی بسیار شدید هستیم اما به طور همزمان، این اجراها بسیار پرانرژی و شاد هستند. دلیل این شادی نیز امید دادن و روحیه دادن به جامعه یهود است که آگاه از آینده منحط خود هستند. پس موسیقی صرفاً یک بیان احساس نیست، بلکه در میان یهود، ابزاری برای اهداف‌شان است.
هیأت ثارلله زنجان فقط یک هیأت نیست بلکه کنشگر اجتماعی است
مجتبی باباخانی کارشناس سیاسی و اجتماعی نیز در این نشست به طرح نظرات خود در خصوص مداحی مهدی رسولی و نیز هیأت ثارالله زنجان پرداخت و اظهارداشت: از نظر من برای مداحی در سطح حاج مهدی رسولی، نکاتی محل تأمل است و براساس این بخش‌ها باید پیش رفت و تمام ابعاد مربوط به مداحی مانند موسیقی، نغمه و محتوا و شعر و... را انتخاب کرد. مهدی رسولی و هیأت ثارالله زنجان تنها یک هیأت و مراسم عزاداری و مدیحه‌سرایی نیست و یک کنشگر اجتماعی هستند. این هیأت مجموعه‌ای است که ایده و موضع دارد و در پس این مجموعه تشکیلات و برنامه‌ریزی جدی وجود دارد.
تغییر رویکرد مهدی رسولی در موضع‌گیری‌هایش
باباخانی با اشاره به فعالیت‌هایی همچون خیریه پناه، اردوهای جهادی، پویش‌هایی همچون آزادی زندانی‌ها و کمک‌های مؤمنانه از کنشگریهای اجتماعی هیأت ثارالله زنجان تصریح کرد: مهدی رسولی البته به کنشگری جمعی این هیأت اکتفا نکرده و کنش‌های فردی هم دارد؛ حضور او در برنامه‌های گوناگون بویژه برنامه حسینیه معلی از مصادیق کنشگری فردی او در فضای رسانه‌ای و فرهنگی است. او در کنشگریهای خود تلاش می‌کند به دنبال رساندن پیام و حرف باشد و در واقع او نقطه‌زن است. البته مهدی رسولی از موضع‌گیری‌های صریح اولیه خود فاصله گرفته است و این روزها مواضعش را بدون هیچ عقب‌‌نشینی نسبت به گذشته هنرمندانه‌تر بیان می‌کند که موجب جذب مخاطب توسط او شده است. در مجموع هیأت ثارالله زنجان را باید هیأتی دانست که در پی این است که کنشگر اجتماعی فعال باشد.
این کارشناس مسائل سیاسی و اجتماعی با اشاره به اینکه هیأت انقلابی و غیرانقلابی نداریم بلکه هیأت حساس به مسائل جامعه و هیأت کمتر حساس به جامعه داریم گفت: شیوه ورود مهدی رسولی و هیأت ثارالله زنجان به مسائل شیوه‌ای مشارکتی است و آن‌ها رویکرد قیم‌مآبانه ندارند تا اینکه خود رهبر و پیشران باشند.
موضع‌گیری‌های مهدی رسولی در فضای مجازی سنگین و متین است
وی با اشاره به فعالیت مهدی رسولی در فضای مجازی گفت: ورود رسولی به فضای مجازی، در عین عدم ورود به بازی‌های سیاسی را می‌توان حضور و ورودی سنگین دانست. کنش‌های او وجهه سیاسی و مردمی دارد و همراه با متانت و به‌موقع و وزین و سنگین است. مهدی رسولی خود را موظف به اجرای بیانات رهبری می‌داند که در خصوص دیدار اخیر مداحان با رهبر انقلاب نیز یک موضع‌گیری بسیار خوب داشت که باید تفسیر آقا به آقا داشته باشیم. نوع مواجهه برخی افراد با بیانات و راهبردهای رهبری مانند خانواده، فرزندآوری، جهاد تبیین و... موقتی و سالیانه است یعنی پس از مدتی به فراموشی سپرده می‌شود.
باباخانی با اشاره به اینکه یکی از اشکالات وارد به هیأت ثارالله زنجان مشابه مجالس تهران شدن آن است گفت: بزرگ شدن یک هیأت یک حرف است اما بزرگ نگه داشتن هیأت، حرف دیگری است که بسیار سخت است. در این زمینه گویا مهدی رسولی تنهاست و نیرو و پشتوانه‌ای ندارد و باید بنیه فکری و پشتیبانی هیأت خود را تقویت کند.
مداح وظیفه توصیف دارد
پایان‌بخش مباحث این جلسه سخنان مهدی رسولی بود که اظهارداشت: در دانشگاه و حوزه، نقایصی در حوزه عقلانیت استدلالی یافت می‌شود و ما سال‌های بسیار زیادی است که در عقلانیت استدلالی متوقف شده‌ایم. باید به عقلانیت انفسی و احساس و اراده که برآیند احساسات است، توجه بیشتری مبذول داشت. سنجش بیشتر با عقلانیت انفسی صورت می‌پذیرد. همچنین رابطه انفسی با توصیفی خیلی جدی است و مداح وظیفه توصیف دارد. در این دوره آنچه مهم‌تر است، عقلانیت انفسی است.
چرا هیأت کانون جهاد تبیین لقب گرفت؟
وی با اشاره به اینکه امام در تفسیر سوره حمد می‌فرمایند که مباحثی از توحید را استدلال کردم، آیا قلب شما قبول کرد؟ این نشان از آن دارد که امکان دارد مطلبی با استدلال اثبات شود، اما قلب در پذیرش آن کندی ورزد، گفت: در برخی موارد سال‌های بسیار زیادی باید صرف شود تا مطلبی توسط قلب پذیرفته شود. کانون جهاد تبیین بودن هیأت، در حالی که دانشگاه و حوزه مشغول تولید اندیشه و علم هستند، نشان از آن دارد که جهاد تبیین در اندیشه رهبری صرفاً ناظر به استدلال نیست، بلکه رساندن آن به قلب مخاطب است. میان عقلانیت استدلالی و عقلانیت انفسی رابطه وجود دارد. اما انقلاب و تمدن اسلامی، امروز بیشتر نیاز به عقلانیت انفسی دارد.
رسولی به تفاوت میان سلبریتی بودن و چهره بودن اشاره کرده و پدیده سلبریتی را خطری دانست که متوجه مداحان و مداحی است و باید مراقب آن بود، گفت: زمانی که رهبر انقلاب از ما جهاد تبیین مطالبه می‌کنند، وظیفه ما صرفاً توئیت زدن نیست. مردم دوست دارند تحلیل سیاسی را از من مداح در کلام و هنر بشنوند. من امسال در محضر رهبر انقلاب شعری خواندم که یک جایی از آن گفتم کی گفته زن ضعیف است، زن ظریف است. کجای عالم دیدی گره را با دست زمخت باز کنند بلکه با دست ظریف باز می‌کنند و خدا زن را برای همین آفریده است و از این‌جا وارد روضه شدم و گفتن ای قربان آن سرپنجه‌های ظرفیت که گره‌های ما را باز می‌کنی.
این مداح اهل بیت (ع) با اشاره به اینکه برای بررسی فعالیت‌های من باید به دو وجهه ستایشگری و مسئول هیأت بودن من توجه کرد گفت: همچنین از طرف دیگر به اجرای زنده هم باید در تحلیل‌ها توجه داشت و اقتضائات گوناگون آن را در نظر آورد. مداح دارای جایگاه مصلح بودن است و با این نگاه زوایای جدیدی را روی تحلیل مداح و مداحی می‌توان گشود.