عقیق: زهرا بختیاری: اکنون با گذشت بیش از سه دهه از پایان جنگ تحمیلی همچنان روزهایی می‌آید که عطر و بوی دهه ۶۰ فضای شهرها را پر می‌کند. روزهایی که اعلام می‌شود قرار است پیکر مطهر چند شهید از دوران دفع مقدس تشییع و به خاک سپرده شود.
اما شاید با گذشت این همه سال برای بسیاری از مردم سوال‌هایی ایجاد شود؛ مثل اینکه مگر چند شهید مفقودالاثر داریم و تفحص این عزیزان تا کی قرار است ادامه پیدا کند؟ چرا یک دفعه سرعت بیشتری در عملیات تفحص ایجاد نمی‌کنند تا خانواده‌ها کمتر چشم انتظاری بکشند؟
چند شهید دفاع مقدس مفقودالاثر شدند و چرا به آنها می‌گویند مفقودالاثر؟
وقتی در دوران دفاع مقدس رزمندگان برای رسیدن به اهداف مشخص خود، طبق یک نقشه و طرح و برنامه ریزی به دل دشمن می‌زدند، این گستره عملیات در یک مساحت مشخص انجام می‌شد. در همین حین امدادگرانی بودند که همراه رزمندگان وارد عملیات می‌شدند و اگر زمنده‌ای نیاز به کمک داشت او را مداوا و به عقب بر می‌گرداندند و اگر کسی به شهادت می‌رسید نیز پیکرش انتقال داده می‌شد به بیرون منطقه عملیاتی.
اما گاهی شرایط چنان سخت و طاقت‌فرسا بود که در برخی از مواقع اگر حین عملیات کسی می‌خواست پیکر شهیدی را به عقب انتقال دهد، چون آن منطقه زیر آتش شدید دشمن قرار داشت، ممکن بود افراد بیشتری به شهادت برسند. برای همین پیکر برخی از شهدا ناگزیر در منطقه می‌ماند تا در اولین فرصت برگردانده شوند. اما تعدادی از این شهدا به دلیل اینکه زمانی از شهادتشان گذشته بود، دیگر به راحتی قابل شناسایی نبودند. بنابراین برخی از این عزیزان مفقودالاثر یا به عبارتی «جاویدالاثر» شدند.
چند شهید دیگر همچنان مفقودالاثرند؟
آخرین آماری هم که از شهدای مفقودالاثر توسط سردار سیدمحمد باقرزاده فرمانده کمیسته جستجوی مفقودین اعلام شد این بود که تا ابتدای سال ۱۴۰۱، طی عملیات‌های تفحص متعدد در مناطق داخلی و برون مرزی (در کشور عراق)، پیکر بیش از ۴۵ هزار شهید مفقودالاثر دفاع مقدس پیدا شده که هویت نزدیک به ۳۵ هزار تن از آنان تاکنون شناسایی شده است. با کاوش حدود ۲۶۰۰ شهید دیگر کار تفحص پیکر شهدای دفاع مقدس به پایان خواهد رسید.
مگر برای هر رزمنده پلاک هویتی ساخته نمی‌شد، چرا بعضا هویت آنها ناشناخته است؟
در برخی عملیات‌ها وقتی چند رزمنده داخل سنگر می‌نشستند، ممکن بود آن مکان به گونه‌ای مورد هدف قرار بگیرد که همه عزیزان به شهادت برسند و حالا بعد از گذشت سال‌ها، جداسازی آنچه از پیکر هر شهید باقی مانده کار آسانی نیست؛ مضاف بر اینکه گاهی حتی پلاک هم همراه این عزیزان نیست. سردار باقرزاده در همین خصوص میگوید: «در صورتی که از شناسایی شهدا از طریق آناتومی بدن مأیوس شویم، پیکر را برای انجام آزمایش های DNA به آزمایشگاه می‌فرستیم.» بنابراین برای شناسایی هویت نیاز به کارهای دقیق ژنتیکی پیدا می‌شود.
چرا با این همه پیشرفت ژنتیکی همچنان شهدا به صورت گمنام تشییع می‌شوند؟
از سال ۸۱ پروژه‌ای در این خصوص آغاز به کار کرد که متشکل از پزشکان علم ژنتیک بود. وظیفه‌ای که به آنان محول شد، این بود که هویت شهدای گمنامی را که DNA آنان در دسترس هست، شناسایی کرده و دیگر واژه گمنامی به آنها اطلاق نشود. در همین خصوص دکتر تولایی رئیس «مرکز تحقیقات ژنتیکی نور»، مجری و طراح تعیین هویت ژنتیکی شهدای گمنام میگوید: «پیکرهایی توسط گروه‌های تفحص شهدا کشف می‌شوند که پس از انتقال به معراج شهدا، به این مرکز منتقل شده و مورد بررسی قرار می‌گیرند. در اینجا، ابتدا شرایطی که پیکر در آن پیدا شده و پس از آن بدن از لحاظ آناتومیکی مورد ارزیابی قرار گرفته تا مشخص شود مثلاً اجزای بدن با پیکر دیگری مخلوط شده یا جداست. با بررسی آناتومیک، با ابعاد و اندازه استخوان‌ها می‌توان قد فرد مورد نظر را تخمین زد. هر نوع اطلاعات دیگر مانند اینکه سن او چقدر است و یا اینکه مثلاً دندان عقل او کشیده شده یا موارد دیگر، همه ثبت می‌شود.
با این حال باید شرایط محیطی را نیز در نظر گرفت. مواردی مانند مناطق باتلاقی یا سنگرهایی که در کنار آب بوده‌اند و احتمال اینکه بخشی از پیکر را آب برده باشد و ... نیز جزو مواردی است که باید در نظر داشت.
البته تمام این موارد با عملیات‌های انجام شده در آن ناحیه، گردان‌های عمل‌کننده، تعداد افراد مفقود، مشخصات آن افراد و ... تطبیق داده می‌شود. به عبارتی مجموعه اطلاعات قبل از شهادت، رخدادهای عملیات، صحنه‌های عملیات، اظهارنامه‌های خانواده‌ها، مشاهدات و معاینات پیکرشناسی، انجام تحقیقات آزمایشگاهی و استخراج ژن و در آخر انطباق این مجموعه اطلاعات با یکدیگر به تشخیص منجر می‌شود.»
با وجود چنین آزمایش‌هایی چرا هنوز تعداد زیادی از شهدا، گمنام مانده‌اند؟
در انجام آزمایش DNA، اجزای سلولی از نمونه‌های استخوانی پیکر جداسازی می‌شود و پس از طی یک فرآیند بسیار طولانی، کلاف‌های ژنتیک و رشته‌های DNA از هم جدا می‌شوند. این کلاف‌های ژنتیک و رشته‌های DNA مورد مطالعه قرار می‌گیرد و اطلاعات به کد‌های قابل خواندن در نرم افزارهایی تخصصی ژنتیکی وارد می‌شود. در نتیجه زمانی که برای هر فرد اختصاص داده می شود، بسیار زیاد است و همین امر روند کار را با کندی مواجه می‌کند.
تکلیف شهدایی که اکنون پدرو مادرشان در قید حایت نیستند، چه می‌شود؟
همانطور که گفته شد از سال ۸۱ پروژه تعیین هویت شهدای گمنام آغاز شد. در آن سال هنوز تعداد زیادی از پدر و مادرها در قید حیات بودند و به نوبت از همگی نمونه‌های لازم برای چنین آزمایشی گرفته شده و چنان چه این عزیزان به رحمت خدا رفته باشند، از خواهر و برادر شهید نمونه‌گیری می‌شود و با مشخص شدن هویت شهید، به اعضای دیگر خانواده اطلاع داده می‌شود.
تکلیف شهدایی که بلافاصله بعد از تفحص دفن شدند چه می‌شود؟
از ۷۰ درصد شهدای گمنام نمونه گرفته شده است. اما در خصوص شهدایی که پیش از سال ۸۱ به خاک سپرده شده‌اند، دکتر تولایی این توضیح را می‌دهدکه: از شهدایی که تا قبل از سال ۸۱ دفن شده‌اند، نمونه‌ای در اختیار نداریم و صلاح نیست که فراخوان رسانه‌ای و عام برای آنها بزنیم؛ چون ممکن است فرزند خانواده شهدا قبل از سال ۸۱ دفن شده باشد و به این زودی‌ها به سراغ نبش قبر و غیره نرویم. پس بهترین حالت این است که با همکاری بنیاد شهید تحت عنوان پایش سلامت، ابتدا بانک نمونه خانواده‌ها را تکمیل کنیم و بعد به مرور هر تعداد از شهدا که شناسایی می‌شوند به خانواده‌هایشان اعلام کنیم.»
یادمان باشد کسانی که در زمینه تشخیص هویت شهدای گمنام فعالیت می‌کنند همه با عشق و علاقه به شهدا و احساس دِین به خانواده شهدا تلاش می‌کنند، هیچ زمانی را از دست نمی‌دهند و تمام تلاششان به خاطر نشاندن لبخند بر لبان یک مادر شهید و ایجاد آرامش برای یک پدر چشم‌انتظار است.