عقیق: فاطمه علی آبادی: امام رضا (ع) همزمان با شروع قرن سوم هجری وارد ایران شدند. از سال ۱۲ هجری قمری فتوحات اسلامی در ایران شروع شد و همزمان به ویژه در دوران حکومت امیرالمومنین علی (ع) مردم با خاندان آل بیت (ع) آشنا شدند و انس گرفتند و تشیع در این سرزمین نفوذ یافت. مناطقی مثل مدائن، قم و خراسان اولین مناطقی بودند که در همان سده اول هجری به تشیع گرایش پیدا کردند. در اینجا این سوال مطرح است که ورود امام رضا (ع) به ایران چه تأثیری در گسترش تشیع در بین ایرانیان داشت. به طور یقین تأثیر فرهنگ را در عقیده ملت‌ها را نمی‌توان انکار کرد. مردمی که تمدن اصیل و فرهنگی عمیق دارند به طور نسبی قدرت تمیز و تشخیص بیشتری از بقیه دارند و این خود عامل مهمی برای پذیرش آئین تشیع در ایران بود. یافته‌های پژوهشی نشان می‌دهد که ورود امام رضا (ع) تأثیر زیادی در گرایش‌ها و نگرش‌های اعتقادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ایرانیان داشت؛ زیرا شخصیت علمی، معنوی و شیوه‌های اخلاقی و رفتاری امام رضا (ع) و تعاملات ایشان با مردم زمانی که در خراسان بودند نیز این تأثیر را دوچندان می‌کرد.
بر همین اساس برای بررسی نقش امام رضا(ع) در تعمیق و گسترش تشیع در ایران با حجت الاسلام رضا برادران نویسنده کتاب مدخل امام رضا(ع) و پژوهشگر تاریخ اهل بیت(ع) به گفتگو پرداختیم که حاصل آن را در ادامه می‌خوانید:
حجت الاسلام برادران در ابتدا گفت: پیش از پرداختن به موضوع نقش امام رضا (ع) در گسترش تشیع در ایران ذکر چند نکته ضروری است؛ از جمله اینکه ایرانیان قبل از ورود امام رضا (ع) به ایران هم به اهل‌بیت (ع) علاقمند بودند. اساساً علاقه به اهل‌بیت (ع) نزد ایرانیان از همان قرن نخست اسلام قابل مشاهده است. نوع رفتارهایی که امیرالمومنین (ع) با موالی که در کوفه و شهر الانبار حضور داشتند که در آن دوران از شهرهای قدیمی ایرانی به شمار می‌رفت و امروز در جغرافیای عراق قرار دارد، نشان می‌دهد ایرانیان و به تعبیر اعراب موالی علاقه مستمر و قدیمی به اهل‌بیت (ع) داشتند.
برادران ادامه داد: البته این به معنای اینکه ایرانیان شیعه به معنای اصطلاحی امروزی بودند نیست اما به هر حال در زمره شیعیان حبی اهل‌بیت (ع) قرار می‌گرفتند. آنهایی که به اهل‌بیت (ع) علاقمند بودند در پایین‌ترین مرتبه حداقل ایشان را به عنوان نوادگان پیامبر (ص) دوست داشتند و به آنها ابراز ارادت می‌کردند. نمونه بارز این محبت و علاقه را می‌توان در استقبال باشکوه مردم نیشابور از امام رضا (ع) مشاهده کرد. استقبال عظیمی که از امام رضا (ع) در نیشابور شد به طور طبیعی در آن محبوبیتی ریشه دارد که از سال‌ها قبل اهل‌بیت (ع) در نزد ایرانیان داشت. استقبال باشکوه مردم نیشابور از امام رضا (ع) در شرایطی صورت گرفت که مأموران مامون نسبت به این مسئله سختگیری‌هایی اعمال می‌کردند اما باز هم نتوانستند مانع از این ابراز علاقه و ارادت بشوند.
پژوهشگر تاریخ اسلام گفت: نکته دیگری که باید مورد توجه قرار بگیرد این است که ایرانیان به ویژه اهل خراسان قبل از اینکه امام رضا (ع) به ایران بیایند، در متن قیام‌هایی که بر ضد حکومت‌های جور وقت شکل می‌گرفت حضور داشتند. برای مثال قیام یحیی بن زید که در خراسان رخ داد یکی از بارزترین این نمونه‌ها است. ایرانیانی که به اهل‌بیت (ع)، فرزندان و نوادگان آنها علاقمند بودند در قیام‌هایی که توسط این افراد علیه حکومت شکل می‌گرفت شرکت و از آنها حمایت می‌کردند. در خصوص همین قیام مشهور است که تا یک سال بعضی از مردم خراسان نام فرزندان خود را یحیی می‌گذاشتند و یا بعدها زنجیری که با آن یحیی بن زید را دستگیر کردند قطعه قطعه کرده و به عنوان نگین انگشتری از آن استفاده می‌کردند. این رفتارها نشان می‌دهد که ایرانیان قبل از ورود امام رضا (ع) به ایران هم به اهل‌بیت (ع) علاقمند بودند و به آنها به عنوان نوادگان و منتسبان به رسول خدا (ص) ارادت خاصی داشتند. بنابراین ارادت ایرانیان به اهل‌بیت (ع) بسیار قدیمی است.
حجت الاسلام برادران افزود: به علاقمندان به این موضوع توصیه می‌کنم کتاب تاریخ تشیع در ایران نوشته رسول جعفریان را مطالعه کنند، این کتاب در این زمینه بسیار جالب و خواندنی است.
این پژوهشگر تاریخ اهل بیت با اشاره به اهمیت حضور ثامن الائمه در ایران گفت: حضور امام رضا (ع) در ایران اتفاقی بود که برای اولین بار می‌افتاد، برای نخستین بار در ایران با جغرافیای امروزی شاهد حضور یک امام هستیم؛ لازم به ذکر است امام علی (ع) به کوفه که آن زمان بخشی از ایران ساسانی بود رفته بودند اما ایران با جغرافیای امروزی، تنها حضور امام رضا (ع) را درک کرده است. نقش امام رضا (ع) در گسترش تشیع در ایران را می‌توان به دو بخش زمان حیات امام رضا (ع) و بعد از شهادت امام رضا (ع) تقسیم کرد. در زمان حیات امام رضا (ع) نقش آن حضرت در گسترش تشیع را می‌توان در چهار دسته تقسیم بندی کرد. دسته اول رفتارهای شخصی امام رضا (ع)، دسته دوم مهاجرت علویان و امامزادگان به ایران، دسته سوم اقدامات سیاسی دستگاه حاکم و دسته چهارم رشد کانون‌های شیعی در اثر مهاجرت امام رضا (ع) است.
وی افزود: یک بخش از تأثیر امام رضا (ع) در گسترش تشیع در ایران به رفتارهای شخصی امام رضا (ع) اعم از رفتارهای اجتماعی، علمی و سیاسی آن حضرت برمی‌گردد. در رفتارهای اجتماعی مردم ایران از نزدیک شاهد برخورد بدون تکلف ایشان با مردم، تلاش امام برای برآورده کردن نیازهای مردم، دوری از روحیه اشرافی‌گری و ارائه مدل‌های جدید و تازه برای یک حکمران در پیش روی ایرانیان بودند. رفتارهای علمی مانند آنچه که در مناظرات امام رخ داد، تأثیر زیادی روی مردم داشت. امام در جلسات علمی متعددی در ایران به نقل بزرگانی مانند شیخ صدوق حضور داشتند و این رویدادها سبب شد مردم ایران با دانش فراوان اهل‌بیت (ع) به خصوص در حوزه‌های دینی از نزدیک آشنا شوند. امام رضا (ع) به عنوان یک شخصیت علمی بسیار بسیار برجسته هیچ گاه در مقابل هیچکدام از صاحبان فکر آن زمان چه از ادیان دیگر و چه از فرقه‌های درون مذهبی کوچک‌ترین ضعفی نشان ندادند تا جایی که در آن زمان به عنوان عالم آل محمد (ص) شناخته شدند.
برادران ادامه داد: نکته دیگر درباره رفتارها و سیره سیاسی امام رضا (ع) است. امام رضا (ع) در عزل و نصب‌ها دخالت نمی‌کرد اما به گونه‌ای بود که مردم ایشان را به عنوان یک شخصیت سیاسی محبوب دوست داشتند. امام رفتارهای بسیار خردمندانه‌ای با بزرگان ایران همچون فضل بن سهل، طاهر بن حسین و سایر شخصیت‌ها داشتند. امام رضا (ع) با بعضی از منتسبان خود را که بعضاً با قیام‌ها و هیجان‌های بیخود باعث هراس در بین مردم شده بودند برخورد جدی داشتند. برای مثال در قضیه زید النار که در منطقه بصره معروف شد و بعد از آن در منطقه اهواز اقداماتی را انجام داد، با اینکه او برادر امام بود اما حضرت برخورد بسیار جدی با او داشتند.
حجت الاسلام برادران در ادامه افزود: دسته دوم از آن مسائلی که می‌توان به عنوان نقش امام رضا (ع) در ایران به آن اشاره کرد بحث مهاجرت علویان و امامزادگان به ایران است. مهاجرت علویان و امامزادگان به ایران همزمان با هجرت امام به مرو آغاز شد و بعد از آن هم تا مدت‌های زیادی ادامه داشت. برخی مدعی هستند ۱۲ هزار ۶۷۳ نفر از سادات علوی یعنی رقمی نزدیک به ۱۳ هزار نفر از سادات علوی به دستور امام رضا (ع) یا به تبعیت از ایشان از مدینه و شهرهای مختلف عربستان یا عراق به سمت ایران حرکت کردند. شاید بارزترین نمونه آن سفر حضرت معصومه (س) است که در نهایت به بیماری و رحلت ایشان در قم منجر شد، بعد از آن هجرت احمد بن موسی (ع) و دیگر امامزادگان را می‌توان نام برد. مهاجرت علوی‌ها و امامزادگانی که در زمان حیات امام رضا (ع) آغاز شد و بعدها هم با قوت و قدرت ادامه داشت باعث شد فرهنگ و معارف تشیع در ایران بسط پیدا کند.
وی خاطرنشان کرد: سومین دسته از مسائلی که در زمان حیات امام رضا (ع) در گسترش فرهنگ تشیع در ایران نقش داشت به اقدامات سیاسی دستگاه حاکم وقت برمی‌گردد. بعضی از این اقدامات به صورت ناخودآگاه بود و دستگاه حاکم قصد گسترش علاقمندی و تشیع در ایران را نداشتند اما در نهایت این اتفاق افتاد. از جمله این اقدامات می‌توان به ضرب سکه به نام امام رضا (ع) اشاره کرد که تأثیر بسیار زیادی داشت، حتی این سکه‌ها بسیار محبوب شدند. در ماجرای مردم قم با دعبل نقل شده که وقتی دعبل خزاعی از امام رضا (ع) سکه دریافت کرد مردم حاضر شدند آن سکه‌ها را که هم به نام امام رضا (ع) بود هم از دستان مبارک آن حضرت دریافت شده بود را به ده برابر قیمت از دعبل خریداری کنند. این نشان می‌دهد که ضرب سکه‌های رضوی نیز در گسترش فرهنگ تشیع نقش داشت. کتاب‌ها و مقالاتی راجع به سکه‌های رضوی نوشته شده که اطلاعات خوبی به علاقمندان در این زمینه می‌دهد. امروز هم برخی از این سکه‌ها وجود دارد که در موزه ملک در تهران و برخی موزه‌های کشور نگهداری می‌شود.
این پژوهشگر تاریخ اهل بیت ادامه داد: اتفاق دیگری که افتاد مربوط به رنگ سبز است. قبل از امام رضا (ع) رنگ علوی‌ها بیشتر سفید بود، اما اقدام مامون در تغییر نماد عباسی‌ها از سیاه به سبز که با ورود امام رضا (ع) همراه بود، باعث شد رنگ سبز به عنوان نمادی برای بحث تشیع شناخته شود. بعد از این جریان سبزپوشی و عمامه‌های سبز در این مناطق کم کم رشد و گسترش پیدا کرد که نمونه‌های آن را امروز می‌توان در سادات خراسان مشاهده کرد که به همان زمان برمی‌گردد.
حجت الاسلام برادران افزود: نکته دیگر درباره لقب رضا است، چه این لقب را مامون به امام رضا (ع) داده باشد و چه خود امام این لقب را انتخاب کرده و از جانب خداوند باشد به هر حال لقب رضا یک لقب بسیار محبوب و تبدیل به یک نماد شد و به عنوان نمادی از اهل‌بیت (ع) و تشیع در ایران گسترش پیدا کرد.
وی در ادامه گفت: چهارمین دسته از مسائلی که در زمان حیات امام رضا (ع) به رشد و گسترش تشیع در ایران کمک کرد رشد کانون‌های شیعی است. در اثر مهاجرت امام رضا (ع) کانون‌های شیعی که در قم، ری و سایر نقاط کشور وجود داشت به مرور رشد و گسترش و بروز و جلوه بیشتری پیدا کرد و در نهایت به رشد تشیع در ایران کمک کرد. چهار دسته‌ای که ذکر شد برخی از عواملی بودند که در زمان حیات امام رضا (ع) در گسترش فرهنگ تشیع در ایران نقش داشتند، اما از جمله عواملی که بعد از شهادت امام رضا (ع) در این مهم نقش داشت می‌توان به سه عامل اشاره کرد؛ عامل اول نقش مزار امام رضا (ع) است که باعث ایجاد علاقمندی به اهل‌بیت (ع) و سفر بزرگان دینی شیعه و سنی به این دیار شد. شیخ صدوق از جمله بزرگان و عالمان شیعه است که به مشهد سفر کرده است، از بزرگان اهل سنت نیز می‌توان به ابن حقان اشاره کرد که به زیارت قبر امام رضا (ع) رفته است. این نشان می‌دهد که جایگاه امام رضا (ع) و مزار شریف آن حضرت در میان بزرگان شیعه و سنی جایگاهی بسیار رفیع و ویژه بوده است.
پژوهشگر تاریخ اسلام گفت: عامل دیگر بعد از شهادت نقش ساداتی است که به عموماً با عنوان ابن الرضا شناخته می‌شوند نقش سادات ابن الرضا و همچنین نقش جریان‌های درون شیعی مانند زندیه در تحولات بعدی نقش برجسته‌ای است، این جریان‌ها عمدتاً از علاقمندی‌های عمومی به اهل‌بیت (ع) استفاه کردند و توانستند در ایران به خصوص در منطقه مازندران کانون‌های شیعی به وجود بیاورند.
وی افزود: عامل دیگری که در گسترش فرهنگ تشیع در ایران نقش داشت، قدمگاه‌های امام رضا (ع) است. کتاب خوبی در این موضوع با عنوان جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا (ع) از مدینه تا مرو به قلم آقای جلیل عرفان‌منش نوشته شده که در آن مسیر سفر امام رضا (ع) تقریباً بررسی و بازسازی شده است.
این پژوهشگر تاریخ اهل بیت ادامه داد: به رغم اینکه مامون خیلی تاکید داشت امام از کانون‌های شیعی مانند کوفه و قم عبور نکند، بعدها در اماکنی که امام از آنجا عبور کرده بود مانند اهواز، منطقه فارس و خراسان به یادبود سفر امام بناهایی ساخته شد و همین مسئله به گسترش مکتب اهل‌بیت (ع) کمک کرد.
حجت الاسلام برادران در پایان گفت: شاید بتوان گفت آن تحولی که در اثر هجرت پیامبر خدا (ص) از مکه به مدینه ایجاد و سبب نوزایی و گسترش اسلام و خروج اسلام از بن بست شد در هجرت امام رضا (ع) نیز وجود داشت. هجرت امام رضا (ع) از مدینه به مرو نیز سبب برکات فراوان در این منطقه شد که یک نمونه آن علاقمندی مردم ایران و منطقه به اهل‌بیت (ع) به ویژه امام رضا (ع) است. درباره امام رضا (ع) کتاب‌های خوبی مانند کتاب امام رضا (ع) و ایران نوشته سید حسین حر نوشته شده است، مقالاتی نیز در این زمینه به رشته تحریر درآمده است اما به نظر می‌رسد هنوز هم می‌شود راجع به موضوع امام رضا (ع) و ایران کارهای ویژه‌ای انجام داد. آستان قدس نیز تحقیقات خوبی صورت داده و دانشنامه امام رضا (ع) توسط آستان قدس در حال تهیه و تدوین است.
منبع:مهر