عقیق:ایوان نقاره‌خانه یکی از مهمترین و مشهورترین بناهای موجود در حرم مطهر امام رضا (ع) است، که در آن عناصر تزئینی مهم معماری اسلامی از جمله کاشکاری، مقرنس کاری و خوشنویسی قابل مشاهده است.
طراحی، اجرا و استفاده از بهترین تکنیک‌های هنری و مصالح در معماری بنای ایوان نقاره‌خانه، همراه با عناصر تزئینی یاد شده در این بنا، باعث شکل‌گیری اثری منحصر بفرد در حرم مطهر شده که دقت در اجرای تک تک جزئیات آن نشان از ارادت هنرمندان و بانیان این ایوان دارد.
ساخت ایوان نقاره‌خانه در دوره شاه عباس صفوی
ایوان نقاره‌خانه از آثار دوره شاه عباس اول صفوی در ضلع شرقی صحن انقلاب یا صحن کهنه قرار دارد. این ایوان دارای ۲۶ متر ارتفاع ۸.۷ متر عرض و ۱۸/۲۰ متر طول است و از دوره قاجار به سبب تجدید بنای نقارخانه بر بالای آن به این نام معروف شد.
دو نما از ایوان نقاره‌خانه با بیش از صد‌سال اختلاف
سقف این ایوان در داخل صحن انقلاب و از جهت بست شیخ حر عاملی، دارای نیم شمسه بزرگ بر زمینه لاجوردی است که با هنر مقرنس کاری مزین شده است. هنر مقرنس کاری یکی از عناصر مهم تزیینی معماری ایرانی است، که شبیه لانه زنبور است و در زیبا ساختن بناهای ایرانی به خصوص اماکن مذهبی به کار می رود که از این هنر در قسمت های مختلف حرم مطهر امام رضا (ع) از جمله ایوان نقاره خانه، بسیار استفاده شده است.
شکل طاق ایوان نقاره‌خانه از نوع دور تیزه‌دار است یعنی دو سمت ایوان در یک نقطه به هم می‌رسند که به‌صورت یک قوس دیده می‌شود و در محل تلاقی دو قوس، معمولاً اشیائی جهت تزئین آویخته می‌شود که در قسمت داخلی ایوان در صحن انقلاب، یک گوی از جنس سفال به رنگ آبی فیروزه‌ای جهت تزیین نصب شده است.
ایوانی که نقش‌هایش قصه‌ها دارد
در پیشانی ایوان نقاره خانه در صحن انقلاب، کتیبهای با آیه «الله نور السموات و الارض...» اثر حسین شهید مشهدی به تاریخ ۱۲۶۰ نقش بسته است و نشان از تعمیرات ایوان در دوره محمدشاه قاجار دارد. پس از این کتیبه، کتیبه باریکی از آیات سوره مبارکه مزمل با خط ثلث به رنگ سفید بر زمینه لاجوردی وجود دارد که دور ایوان چرخیده و قسمتی از آن در پیشانی قرار گرفته و این کتیبه نیز اثر محمدحسین شهید مشهدی است.
زیر این کتیبه درست در بالای ازاره ایوان، در سمت راست عبارت «به سَعی ذَره خاک علی قباد بیگ چوله ایشیک آقاسی» و در طرف چپ «عَمل محمدتقی کاشی‌پز ۱۲۶۱ قمری» منقوش است. همچنین بر پیشانی ایوان داخلی، دو نقش شیر و یک مرد وجود دارد که در اطراف آن، نقش گلدان، گل و گیاه در رنگ‌های متنوع منقوش است که اشاره به داستان یکی از معجزات منسوب به امام رضا (ع) دارد.
نقش دو شیر در حال بلعیدن یک مرد که در خود حکایت‌ها دارد
ماجرای شیرهای بالای ایوان نقاره‌خانه
در این صحنه مردی با ریش و سیبیلی بلند، سری تراشیده و لباس سفید بر زمین افتاده و دو شیر بر او مسلط شده‌اند. یک شیر سر او را در دهان دارد و شیر دیگر کمر و پهلوی مرد را می‌درد. چشمان و دهان مرد از وحشت باز مانده است. رنگ شیرها همرنگ با طرح‌های گیاهی کاشی‌ها، به رنگ زرد انتخاب شده‌اند.
درباره ماجرای این دو شیر و مردی که شیرها او را می‌بلعند این‌گونه آمده است: در زمان حضور امام رضا (ع) در مرو قحطی حاکم شد، به حدی که منابع آب شرب نیز در حال خشکیدن بود. مأمون به مردم پیشنهاد داد که از امام بخواهند تا برای رهایی از این قحطی و خشکسالی دعا کند. حضرت به مردم سفارش سه روز روزه کردند و روز چهارم، گفتند: مردم خارج از شهر، نماز باران بخوانند. هنوز نماز امام پایان نگرفته بود که ابرهای بارانی پدیدار شدند و همه جا را سیراب کردند.
این اتفاق در گرمای تابستان رخ داد و محبوبیت امام را چندین برابر کرد. نقل کرده‌اند که فردی به نام حمید بن مهران، در مجلسی که مأمون ترتیب داده بود، امام را به عوام فریبی متهم کرد و کرامت دیگری طلب کرد. امام که موقعیت را مهیّا دیدند، به نقش شیرهای روی پرده‌ای اشاره کردند که پشت سر مأمون قرار داشت و فرمودند: «این ملعون را ببلعید» بی‌درنگ، تصاویر به صورت دو شیر زنده ظاهر شدند و او را بلعیدند، به طوری که حتی قطره خونی هم باقی نماند و دوباره با اشاره امام، به جای خود برگشتند.
نمایی از داخل ایوان نقاره‌خانه
آزاره‌های ایوان نقاره خانه یا سنگی که از کف زمین شروع می‌شود و تا شروع کاشی کاری‌های روی دیوار ادامه دارد، از سنگ مرمر روشن به ارتفاع ۲ متر در سال ۱۲۴۶ شمسی به همت مهندس علی‌محمد انصاری نصب شد. همچنین درب چوبی ایوان به ابعاد ۵ در ۸ متر دارای معرق کاری و نقوش هندسی برجسته که مزین به اشعار و احادیث است، به هزینه فضل‌الله شهبازی در اصفهان ساخته و به مشهد برای نصب در حرم مطهر منتقل شد. بر بالای درب ورودی ایوان از سمت داخل کتیبه هلالی شکل از سنگ مرمر قرار دارد که عبارت «بسمه تعالی» بر پیشانی آن باقی مانده و متن ذیل آن که مربوط به تعمیرات و تجدید کاشی‌های ایوان در زمان نایب التولیه باقر پیرنیا بوده، زدوده شده است. همچنین در زیر طاق ایوان داخلی دو حدیث یکی از پیامبر اکرم (ص) و دیگری از امام جعفر صادق (ع) به خط ثلث سفید رنگ بر زمینه لاجوردی به صورت کتیبه وجود دارد.
شرح برون ایوان نقاره‌خانه
یکی از پژوهشگران بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی با اشاره به تغییرات و تعمیرات قسمت بیرونی ایوان نقاره خانه می‌گوید: بر پیشانی سر در بیرونی ایوان نقاره خانه، از سمت پایین خیابان یا بست شیخ حرعاملی، کتیبهای به خط ثلث جلی یا درشت به رنگ سفید بر زمینه لاجوردی اثر محمدحسین رضوان، نقش بسته است. اصل این کتیبه به رنگ زرد به خط محمدحسین شهید مشهدی مربوط به تعمیر ایوان در سال ۱۲۷۹ قمری بوده است که به دلیل فرسودگی کاشی‌ها در سال ۱۴۱۵ قمری به همان شیوه گذاشته و با عبارت «قد عمل بتجدید هذا الباب بعد ما بنی هذا الایوان السلطان المغفور شاه عباس الصفوی...» کتابت شده است.
بر سه طرف قسمت داخلی ایوان کتیبه معرق به خط ثلث به رنگ زرد بر زمینه لاجوردی مشتمل بر دو حدیث قرار دارد که در پایان آن «عبارت ۱۲۶۱ تعمیر شده است» آمده. بالای سردر بیرونی،کتیبه هلالی شکلی از سنگ مرمر به عرض دهنه در ورودی، حجاری گردیده که مربوط به روزگار شاه صفی و مشتمل بر ۱۲ بیت شعر فارسی به خط نستعلیق با ماده تاریخ ۱۰۲۲ قمری و دو حدیث از پیامبر اکرم (ص) است که به دور سنگ به خط رقاع نگارش یافته.
ایوان نقاره خانه بارها مرمت و بازسازی شده است که مهمترین آن ها در زمان حاج میرزا موسی فراهانی ۱۲۶۱ قمری و عضدالملک قزوینی ۱۲۷۶ قمری است. که پس از آن از تعمیر و بازسازی سال های ۱۳۳۶ تا ۱۳۴۶ شمسی در دوران نیابت سید فخرالدین شادمان و باقر پیرنیا می‌توان یاد کرد. در همین دوران به سبب رطوبت ناشی از گذر آب خیابان از میان صحن انقلاب که باعث شکست و فرسودگی معرق‌های قدیم سر در داخلی و بیرونی، ایوان مجدداً تعمیر و نقاره‌خانه جدید بر فراز آن ساخته شد. همچنین کاشی‌های هفت رنگ ایوان برچیده و ایوان نقاره‌خانه به شکل کنونی با کاشی‌های معرق و ممتاز و کتیبه‌هایی به خط ثلث جلی مزیّن گردید و مقرنس‌های سقف نیز با کاشی‌های معرق زینت یافت.
تنها کاشی‌هایی که روایتگر واقعه هستند
باید از ذکر این نکته غافل نباشیم که ایوان نقاره‌خانه اثر هنری است که یکی از نمونه‌های قابل توجه در حرم مطهر امام رضا (ع) به شمار می‌رود، زیرا تنها نمونه‌ای از کاشی‌ها قلمداد می‌شود که روایتگر یک حادثه و واقعه است و سایر نقش‌های موجود در حرم مطهر بیشتر جنبه نمادین دارد تا روایت‌گری.
منبع:فارس