«مسجد آقامحمود» پامنار و قصه حکیم‌باشی دوره صفوی

عقیق:درست بعد از بازارچه مروی، چند قدم مانده به خیابان پامنار مسجد «آقا محمود» یا همان حکیم باشی با آجرهای سه سانتی سرخ و زرد نمایان می‌شود. ورودی مسجد نیم طبقه‌ای از ارتفاع پیاده‌رو کوتاه‌تر است و «محمد زارع» از کسبه بازار مروی می‌گوید از بس اینجا آسفالت و سنگفرش روی‌هم آمده، کف کوچه ارتفاع بیشتری گرفته است و مسجد آقا محمود که یکی از قدیمی‌ترین بناهای کوچه مروی است همچنان سر جای خود باقی‌مانده است.» نزدیک ظهر، درهای مسجد باز می‌شود و کسبه و اهالی پامنار و ناصرخسرو از راه می‌رسند. ورودی مسجد هشتی آجرکاری شده‌ای دارد و با خم کوتاهی، راه به داخل شبستان اصلی باز می‌شود؛ همان‌جایی که هر روز نماز جماعت برگزار است. آجرکاری، شاخص‌ترین هنر به کار رفته در ساخت این مسجد است و گنبد بلندی سقف شبستان را تشکیل می‌دهد. مسجد حکیم باشی یا همان «آقا محمود» به سه ایوان و هشتی‌های ورودی‌اش شهرت دارد.

راهی برای ماذنه

دو راه پله از دو سوی شبستان راه به پشت بام مسجد و «ماذنه» دارند. «مالک» کلیددار سالخورده مسجد حکیم باشی که اهل ایلام است، با لهجه‌ای که متعلق به همان سامان است، می‌گوید: «اینجا پله‌های ماذنه است و قدیم هر روز در هر نوبت مؤذن برای خواندن اذان از این پله‌ها به ماذنه می‌رفت و اذان می‌گفت و صدایش در تمام بازارچه به گوش می‌رسید.» ماذنه که در میان گنبدهای سقف جا خوش کرده حالا نیاز به رسیدگی و مرمت دارد و ستون‌های چوبی مقرنس‌کاری شده آن کج شده‌اند. کمتر مسجدی در بافت قدیمی تهران ماذنه‌ای با ستون‌های چوبی مقرنس‌کاری شده به چشم می‌خورد.

آقا محمود از اینجا گذر می‌کرد

مالک از ۴ دهه پیش کلیددار مسجد آقا محمود است و تاریخچه مسجد را خوب می‌شناسد: «آقا محمود حکیم باشی پزشک تاجری بود که در دوره صفوی زندگی می‌کرد. وقتی داشت از کرمانشاه به سمت شمال شرق کشور روانه می‌شد در راه یک شب در اینجا اقامت کرد. آن زمان این محدوده زمین‌های بایر بود و چیزی نداشت. آقا محمود صبح که از خواب بیدار شد، دستور ساخت این مسجد و مدرسه را داد تا مردم بتوانند از آن استفاده کنند. سال ۱۰۰۷ هجری شمسی آقا محمود زمین اینجا را خرید و سال ۱۰۱۷ ساخت این مسجد به پایان رسید.» آقا محمود مسجد را ساخت و وقف کرد.

آب انبارهای پامنار

موقوفه‌های آقا محمود در پامنار تنها به مسجد و مدرسه علوم دینی خلاصه نمی‌شود. «محسن شفیعی» دبیر شورایاری محله پامنار می‌گوید: «پامنار سه آب انبار مهم دارد؛ یکی آب انبار مسجد مروی، یکی آب انبار مسجد آقا محمود و دیگری آب انبار مسجد ملک. مسجد ملک هم ظاهراً از موقوفه‌های حکیم باشی است که در بازار واقع شده است.» مالک می‌گوید: «ظاهراً در این محله آب آشامیدنی از وضعیت خوبی برخوردار نبوده. در خاطرات آقا محمود آمده که اینجا امکانات زیادی برای مردم نداشته و مثلاً نزدیک‌ترین یخچال به اینجا یخچال قدیمی شوش بوده. یخ را از شوش تا اینجا بار الاغ می‌زدند و می‌آوردند و در راه بیشتر یخ‌ها آب می‌شد. آقا محمود حکیم باشی با وقف آب انبار، آب قنات را در اختیار مردم گذاشته بود و اهالی محله آب آشامیدنی خود را از آن تهیه می‌کردند.»

موقوفه‌های آقا محمود

ساخت مسجد در عودلاجان توسط آقا محمود تنها به ساخت مسجد و مدرسه حکیم باشی ختم نمی‌شود. آقا محمود 5 مسجد در عودلاجان می‌سازد؛ مسجد آقا محمود، مسجد ملک در بازار، مسجد بتول که مخصوص نماز خواندن خانم‌ها بود، مسجد پیرمرد (پیرعطا) و مسجد پیرزن در پامنار. گفته می‌شود پیرعطا از دوستان آقا محمود بود که بعد از فوتش او را در مسجد پیرمرد به خاک سپردند و بعد از آن مسجد به نام بقعه پیرعطا شهرت پیدا کرد. دو سرا در بازار از دیگر موقوفه‌های آقا محمود در بازار است که برای تأمین مخارج مسجد وقف شده بود.

شبستانی برای خانم‌ها

مسجد حکیم باشی از مساجدی است که به ثبت ملی رسیده. با این حال چند ماه پیش مسجد به دلیل اتصال سیم‌های برق دچار آتش سوزی شد و سرایت آتش به فرش‌های شبستان، خسارت‌های زیادی به بار آورد. حالا در طبقه دوم مسجد، روبروی بام گنبدی و ماذنه، شبستانی برای خانم‌ها در حال ساخت است. آنچه در این مسجد در حال اضافه شدن به بافت آن است شباهتی به معماری آجری مسجد ندارد و شامل شبستانی با سقفی کاذب و دیوارها و کفپوشی سرامیکی است؛ حذف و اضافه‌هایی که در بی‌خبری و غفلت میراث در اغلب مساجد ثبتی به چشم می‌خورند و معماری مسجد را تحت تأثیر خود قرار می‌دهند. مسجد آقا محمود که قدمت آن به دوره صفویه برمی‌گردد، در سال ۱۳۶۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. مهم‌ترین ویژگی معماری این بنا استفاده از آجر و سقف گنبدی و تزئینات کاشی‌کاری است. اسناد و مدارک نشان می‌دهد در دوره به ثبت رسیدن این اثر یعنی در اواخر دهه ۵۰ و اوایل دهه ۶۰ این بنا از استحکام کافی برخوردار بوده است.

منبع:فارس