در شب قدر چگونه استغفار کنیم تا گناهان ما بخشیده شود؟

عقیق:خداوند متعال در قرآن کریمش، منزلت شب قدر را از هزار ماه برتر دانسته است. هزار ماه اشاره به عمر کامل انسان یعنی 83 سال دارد. طبق تفاسیر قرآن کریم، گویا خدای متعال خواسته به ما بفهماند اگر در دنیا عمری به‌اندازه 83 سال داشته باشیم و تمام لحظات آن را در حال عبادت باشیم، باز هم به عظمت عبادتی که در شب قدر می‌توانیم به‌جا بیاوریم نخواهیم رسید.

بر همین اساس است که قرآن کریم را که عامل رحمت و نشانه سعادت ماست، در شب قدر که شب رحمت الهی است نازل فرمود. حتی تعیین مقدرات یک‌ساله در شب اتفاق می‌افتد و طبق نص صریح قرآن و روایات مستند، فرشته‌ها به‌روی زمین آمده و همراه ما به عبادت خدای متعال می‌پردازند. اما دلیل این فضیلت‌ها در یک شب ویژه در طول سال چیست؟ جایگاه تلاوت قرآن در شب قدر کجاست؟ آیا حقیقتاً شب در هر سال تکرار می‌شود یا همان طور که یک بار در زمان پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله، قرآن بر قلب شریف آن حضرت نازل شد، شب قدر هم در همان سال اتفاق افتاد و دیگر تکرار نشده است؟ چرا شب قدر را شب استغفار از گناهان دانسته‌اند؟

در گفت‌وگویی که با آیت‌الله فقهی، استاد حوزه و کارشناس دینی انجام دادییم، به بررسی و یافتن پاسخ این‌گونه پرسش‌ها برآمده است تا حکمت و رمز عظمت و فضیلت شب قدر مشخص شود. آن طور که این کارشناس دینی توضیح می‌دهد، در این شب حوادث و رویدادهای یک سال، یعنی از شب قدر امسال تا شب قدر سال آینده، تقدیر می‌شود. در این شب مشخص می‌شود چه‌کسی در طول سال آینده از دنیا می‌رود، چه‌کسی زنده می‌ماند، هر موجودی چه‌اندازه رزق خواهد داشت، چه‌کسانی اهل شقاوت و چه‌کسانی سعادتمند خواهند بود و بسیاری امور دیگر از این قبیل در شب قدر معین می‌شود.

می‌دانیم که قرآن کریم در شب قدر نازل شده و این مطلب مورد تأکید خدای متعال قرار گرفته است، چنان‌که می‌فرماید: إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیلَةِ الْقَدْرِ، می‌خواهیم بدانیم دلیل و حکمت برتری و فضیلت شب قدر در چیست که به‌عنوان زمان مناسبی برای نزول قرآن انتخاب شده است.

دلایل گوناگونی وجود دارد که شب قدر را بر شب‌های دیگر برتری داده و موجب فضیلت آن شده است؛ یکی از فضایل این شب، آن است که قرآن کریم در این زمان نازل شده است. البته در این شب، نزول دفعی و یک‌باره قرآن بر قلب مبارک پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله اتفاق افتاد. اما نزول تدریجی آن طی 23 سال روی داد که نبی مکرم اسلام در این مدت که دوره رسالت و پیغمبری ایشان بوده، آیات قرآن کریم را به‌تدریج بر مردم تلاوت فرموده دین مبین اسلام را معرفی کردند.

چنان‌که خداوند متعال می‌فرماید: «إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیلَةِ الْقَدْرِ» و در آیه سوم سوره دخان هم به همین نکته مبنی بر نزول یک‌باره قرآن اشاره می‌فرماید که: «وَالْكِتابِ الْمُبِینِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَكَة». طبق آیات شریفه، صریحاً تأکید فرموده که تمام قرآن در این شب نازل شده، نه‌فقط قسمتی از آن. حتی آن طور که علامه طباطبایی در کتاب المیزان نوشته، ظاهر آیه سوم سوره دخان این است که خداوند به همه قرآن سوگند خورده و بعد فرموده که این کتاب که به‌حرمت آن سوگند خوردیم در یک شب و به‌طور یکپارچه نازل شده است.

اما گاهی قرآن کریم نه‌تنها در طول سال بلکه حتی در شب قدر که شب نزول قرآن است، مهجور قرار می‌گیرد. هرچند که اعمالی برای شب قدر معرفی شده‌اند مانند غسل، خواندن دعای جوشن کبیر و اقامه نماز؛ اما تلاوت قرآن به‌عنوان یکی از دستورالعمل‌های جدی در شب قدر معرفی شده است.

درست است. گاهی مهجور بودن قرآن میان برخی از افراد نه‌فقط در طول سال روی می‌دهد بلکه حتی در ماه رمضان و شب قدر هم می‌بینیم که افراد کمتر قرآن می‌خوانند و انسی با آیات الهی ندارند، هرچند که مهجور بودن قرآن به این شب منوط نیست، حتی تنها تلاوت قرآن کفایت نمی‌کند و وقتی می‌توانیم بگوییم قرآن میان ما مهجور نیست که تالی و عامل به قرآن باشیم.

اگر قرار است قرآن از مهجور بودن خارج شود باید حق قرآن ادا شود. حق قرآن این نیست که در یک شب چند آیه قرآن را بخوانیم، تفسیر را مطالعه کنیم یا حتی چند آیه را حفظ کنیم، بلکه حق قرآن، عمل به قرآن است، آن هم نه در یک زمان به‌خصوص بلکه در تمام طول سال و تمام طول زندگی. قدر قرآن وقتی شناخته می‌شود که به همه بخش‌های زندگی ما سرایت کند و در مأموریت خودش که هدایت است، به‌کار گرفته شود.

چرا شب قدر، شب آمرزش گناه است؟

یکی از فضیلت‌های شب قدر، آمرزش گناهان است، چرا این شب به‌عنوان زمانی برای آمرزش گناهان انتخاب شده است؟

این نکته در روایت‌های مستند و معتبر آمده است که شب قدر، شب آمرزش گناهان است، به همین دلیل است که یکی از اعمالی که بسیار نسبت به آن تأکید شده، استغفار و طلب بخشش به درگاه خدای متعال است. خداوند متعال همان طور که در شب قدر بر بندگان خود رحمت فرستاده و قرآن کریم را که عامل سعادت ماست نازل فرموده، درهای رحمتش را در این زمان باز می‌گذارد تا هر کسی که از خطاها و گناهان خود پشیمان است به درگاه خدای رحمان برود و اظهار پشیمانی کرده و تصمیم به ترک گناهان بگیرد. کسی که در این شب نیت ثابت و جدی بر ترک گناه داشته باشد، خدای متعال وعده بخشش به او داده است.

چنان‌که پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله فرموده‌اند: «کسی که به خدای یکتا و روز جزا ایمان داشته باشد و شب قدر را احیا بدارد و از خداوند طلب بخشش کند، تمام گناهان او در این شب مورد مغفرت قرار خواهد گرفت و بخشیده خواهد شد».

چرا این اندازه بر موضوع آمرزش گناهان تصریح شده و تأکید شده که مردم در شب قدر حتماً نسبت به گناهان خود توجه داشته و از خداوند طلب مغفرت کنند؟

دلیل این‌همه تأکید آن است که آمرزش گناهان اثر مهم و تعیین‌کننده‌ای در سرنوشت انسان دارد. گناه و ادامه آن حتماً انسان را به‌سمت شقاوت و بدبختی می‌کشاند، همان  طور که پرهیزکاری و دوری از گناه موجب سعادت حقیقی و دائمی انسان می‌شود، این اصلی مهم است که سرنوشت همه ما را تعیین می‌کند.

این که مشاهده می‌کنیم یکی از اعمال مورد تأکید در شب قدر، طلب مغفرت به درگاه خداوند است، در همین نکته نهفته است. ما با استغفار و اظهار پشیمانی از خطاهای خود، در حقیقت مسیر سعادت را باز می‌کنیم. در شبی که وعده داده شده گناه انسان پشیمان را می‌بخشند، طلب بخشش می‌کنیم تا به آن سعادت و خوشبختی حقیقی و دائمی دست پیدا کنیم. چه‌کسی است که نخواهد عاقبت به خیر شود؟ عاقبت به خیری در همین اظهار ندامت از گناهان است، گناهانی که با آن حق خدا، حق مردم و حق انسانی خود را ضایع کرده‌ایم. وقتی تصمیم بر ترک گناه می‌گیریم، در حقیقت و به‌طور ضمنی راه سعادت را به‌روی خود باز می‌کنیم. و از خداوند عاقبت به خیری را می‌طلبیم.

گناه و خطا موانعی است که در مسیر عاقبت به خیری هر یک از ما قرار گرفته است. برای گذشتن از این موانع، باید شب قدر را قدر بدانیم و از لحظه به لحظه آن استفاده کنیم.

در حدیث دیگری از امام صادق علیه السلام می‌خوانیم که آن حضرت فرموده‌اند: «هر سال دارای دوازده ماه است که افضل و برترین آن، رمضان است و قلب رمضان، شب قدر است.»، این حدیث نشان می‌دهد که مهم‌ترین و برترین لحظه‌ها در طول سال در شب قدر قرار دارد که در آن، عنایت ویژه‌ای به انسان‌ها می‌شود.

رمز برتر بودن شب قدر بر هزار ماه

یکی دیگر از فضایل شب قدر آن است که خدای متعال، آن شب را از هزار ماه برتر دانسته است، رمز این برتری در چیست؟

در این باره در قرآن کریم می‌خوانیم که «لَیلَةُ الْقَدْرِ خَیرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ» به این معنا که شب قدر از هزار ماه برتر است. اما آن طور که در تفاسیر قرآن کریم به آن اشاره شده، منظور از برتر بودن و فضیلت از بعد عبادت است.

این مفهوم با رویکرد کلی قرآن کریم هم سازگار است، چون مقصود از تمامی آیات الهی آن است که انسان را به خدای خود نزدیک کند، پس بعید نیست که غرض از برتری شب قدر بر هزار ماه از لحاظ عبادت باشد که عبادت در این شب از عبادت در هزار ماه بالاتر و افضل است.

چرا عبارت هزار ماه در این باره به‌کار رفته است؟

برخی معتقدند که منظور از هزار ماه اشاره به بالا بودن درجه و منزلت این شب دارد. اما عده‌ای مفسرین هم این رقم را به‌اندازه 83 سال یعنی عمر کامل انسان تعبیر کرده‌اند و این معنا را به دست آورده‌اند که عبادتی که در شب قدر انجام بدهیم، از این‌که در یک عمر کامل 83ساله و البته در هر دقیقه و هر لحظه عبادت کنیم، برتر است.

این در حالی است که می‌دانیم مدت شب قدر از 24 ساعت بیشتر نیست، چنان‌که فرموده‌اند روز قدر نیز در حکم و منزلت آن است. اما همین مدت 24 ساعت به‌قدری ارزش و اعتبار دارد که عمر کامل بشری به قدر آن نمی‌رسد، یعنی اگر کسی به‌طور کامل عمر کند و تمام لحظات عمر خود را به عبادت هم بگذراند، باز هم به ارزش عبادت در این شب پر خیر و برکت نمی‌رسد.

نکته قابل توجه این است که حتی نمی‌فرماید عبادت در مدت این شب به‌اندازه عبادت در هزار سال و یا همان عمر کامل است. بلکه می‌فرماید عبادت شب قدر باز هم بر آن ارجحیت دارد و پرخیر و برکت‌تر است: «لَیلَةُ الْقَدْرِ خَیرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ».

اموری که در شب قدر تعیین می‌شوند

طبق آیات قرآن کریم، شب قدر را شب تقدیر امور می‌دانیم، تقدیر امور به چه‌معناست؟

این نکته هم در سوره مبارکه قدر مورد تأکید قرار گرفته است که خداوند متعال یکی از ویژگی‌ها و فضیلت‌های شب قدر را تعیین سرنوشت معرفی فرموده است. منظور از قدر، آن طور که در تفاسیر قرآن کریم به آن اشاره شده، تقدیر و اندازه‌گیری است، به این معنا که شب قدر، شب اندازه‌گیری است.

اما چه‌چیزی در این شب اندازه‌گیری می‌شود؟

در این شب حوادث و رویدادهای یک سال، یعنی از شب قدر امسال تا شب قدر سال آینده، تقدیر می‌شود. در این شب مشخص می‌شود چه‌کسی در طول سال آینده از دنیا می‌رود، چه‌کسی زنده می‌ماند، هر موجودی چه‌اندازه رزق خواهد داشت، چه کسانی‌اهل شقاوت و چه‌کسانی سعادتمند خواهند بود و بسیاری امور دیگر از این قبیل در شب قدر معین می‌شود.

آیا این نکته در آیات قرآن کریم مورد اشاره قرار گرفته است؟

بله، در آیات چهارم تا ششم سوره دخان به این نکته مهم اشاره شده است، آنجا که می‌فرماید: «فِیهَا یفْرَقُ کلُّ أَمْرٍ حَکیمٍ؛ أَمْرًا مِّنْ عِندِنَا إِنَّا کنَّا مُرْسِلِینَ؛ رَحْمَةً مِّن رَّبِّک إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ؛ در آن شب هر امرى بر اساس حکمت (الهى) تدبیر و جدا می‌شود. (نزول قرآن) فرمانى بود از سوى ما که ما محمد را (صلی الله علیه و آله) فرستادیم. این‌ها همه به‌خاطر رحمتى است از سوى پروردگارت که شنونده و داناست».

قدر یعنی چه؟

آیا دلیل نام‌گذاری شب قدر هم همین تقدیر و اندازه‌گیری امور است؟

یکی از دلایل این نام‌گذاری، تقدیر و اندازه‌گیری است. دلایل دیگری هم برای نام‌گذاری شب قدر به این عنوان وجود دارد، دلیل دیگر این است که گفته شده در شب قدر، قدر و منزلت انسان تعالی و رشد پیدا می‌کند، یعنی انسانی که شب قدر را به احیا و عبادت بگذراند در این شب از لحاظ معنوی بالا رفته و قدر پیدا می‌کند.

از سوی دیگر طبق اشاره قرآن کریم که می‌فرماید: «تَنَزَّلُ الْمَلَائِکةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن کلِّ أَمْرٍ» شب قدر، شب نزول فرشتگان است؛ به‌اندازه‌ای که زمین پر از ملائکه می‌شود و فضای زمین به‌دلیل حضور زیاد و گسترده فرشته‌ها، ضیق و تنگ می‌شود. یکی از معانی قدر هم تنگی و ضیق است و بنابراین این شب به‌عنوان قدر نام‌گذاری شده است.

در عین حال قدر به‌معنای ارزش و مقام است که اشاره‌ای به جایگاه و منزلت شب قدر دارد. چون این شب منزلت بالایی دارد، به شب قدر نام‌گذاری شده است، هرچند که همه این موارد یعنی بالا بودن منزلت و شأن شب قدر، ارتقای معنوی و قدر و مرتبه انسان، آمدن فرشته‌ها به‌روی زمین و تقدیر و اندازه‌گیری امور در این شب روی می‌دهد.

دلیل و حکمت استمرار شب قدر در سال‌های متمادی

پرسش دیگری که برای بسیاری از مردم مطرح می‌شود، آن است که اگر قرآن در یک شب و آن هم شب قدر نازل شده است، چرا شب قدر در هر سال تکرار می‌شود؟ مگر قرآن در یک شب مشخص نازل نشده است؟ چه‌چیزی تکرار و استمرار شب قدر را در هر سال مشخص می‌کند؟

این نکته هم از همین آیات سوره دخان مشخص می‌شود. اگر قرار است که سرنوشت یک‌ساله هر انسانی در شب قدر مشخص و اندازه‌گیری شود، لازمه آن است که شب قدر در هر سال تکرار شود، بنابراین شب قدر منحصر در شب نزول قرآن کریم و آن سالی که قرآن نازل شده، نخواهد بود. بلکه با تکرار شدن سال‌ها، شب قدر هم تکرار می‌شود، به این ترتیب ماه رمضان هر سال شب قدری دارد که امور سال آینده تا شب قدر بعدی مقدر می‌شود.

البته اگر کسی با زبان عربی آشنا باشد همین مفهوم را از عبارت «یفرق» در آیه شریفه «فِیهَا یفْرَقُ کلُّ أَمْرٍ حَکیمٍ» درک می‌کند، چون «یفرق» فعل مضارع است که تکرار و استمرار را نشان می‌دهد، به این معنا که شب قدر در هر سال تکرار می‌شود، همان گونه که ماه رمضان در هر سال تکرار می‌شود.

آیا درست است که نتیجه بگیریم وقتی امور در شب قدر اندازه‌گیری شده و مقدر می‌شوند، دیگر هیچ عاملی در طول سال نمی‌تواند آن را تغییر بدهد؟

خیر، چنین تعبیر و نتیجه‌گیری درست نیست. هیچ منافاتی ندارد که امری مانند مرگ و زندگی در شب قدر به‌نوعی مقدر شود، اما در ظرف تحقق آن به نوع دیگری روی بدهد، همان طور که بسیاری از رویدادهای زندگی ما در لوح محفوظ به‌نوعی تعیین شده‌اند اما گاهی مشیت الهی بر این قرار می‌گیرد که حوادث به‌نوع دیگری اتفاق بیفتند. همان طور که خداوند متعال می‌فرماید: «یمْحُو اللّهُ مَا یشَاءُ وَ یثْبِتُ وَ عِندَهُ أُمُّ‌الْکتَابِ؛ خداوند هرچه را بخواهد محو و هرچه را بخواهد اثبات مى‏‌کند؛ و امّ‌الکتاب [= لوح محفوظ] نزد اوست».

منبع:تسنیم