از نگاه اسلام و مراجع به تکدی گری تا برداشت اشتباه از «وَ أَمَّا السَّآئِلَ فَلاَ تَنْهَرْ»

این فرموده خداوند در قرآن کریم است که در آن نسبت به انسان و ارزش او در مقایسه با سایر موجودات برتری و عزت داده است. بر اساس چنین جایگاهی که خالق یکتا، برای آدم ابوالبشر تعیین کرده است، باید بکوشیم در زندگی وجهه کرامت را رنگ و رونقی خاص ببخشیم و در رفتار و کردار شخصی و جمعی این مهم را زنده کنیم. کرامت که شمول مختلفی دارد، سبب می شود انسان به اصل خویش بازگردد و آن روح ملکوتی که خداوند در او دمید را اعتلا بخشد.

با این مقدمه به نظر می رسد، اصلی ترین مساله ای که در تداوم رویکرد کریمانه ثاثیر دارد، سبک زندگی اشخاص است که به آنها در انتخاب کردن و تصمیم در برهه های مختلف زیست شان جهت می دهد. طبیعتاً اگر برای فردی در زندگی ثروت حرف اول را بزند برای رسیدن به آن از هیچ کاری فروگذاری نمی کند، اگر انسانِ خداشناسی باشد برای تحصیل این مال تلاش کرده و رضای باریتعالی را سرلوحه امور خود قرار می دهد و اگر انسانی باشد که با معنویت کوچکترین سنختیتی نداشته باشد از هر روش و راهی اقدام به کسب مال و ثروت می کند ولو اگر عزت خود را پایمال کند، ولو حق انسانی را پایمال کند، ولو به دیگران توهین کنند و .... که نمونه اخیر در کمال تاسف این روزها در جامعه ما در شکل و شمایل مختلف قابل رویت است، از اختلاس های میلیاردی گرفته تا گدایی های مفلسانه خیابانی که هرکدام به نحوی درجه انسانیت خود را به پایین ترین حد تنزل داده و  ترجیح داده اند که سکه های دنیایی کف دستشان برق بزند اما لباس و منش آبروداری در زندگی شان هیچ نقشی نداشته باشد.

با توجه به آنکه این روزها شاهد حضور متکدیانی از سنین، جنسیت و با شرایط جسمی و توانایی های مختلف در سطح جامعه هستیم، درصدد برآمدیم تا نگاه اسلام به مسئله تکدی گری و کسانی که به بهانه انفاق به آنها کمک می کنند را بررسی کنیم که مشروح آن به حضورتان تقدیم می شود:

نظر اهل بیت(ع) درباره  اظهار عجز و سوال از دیگران

در روایتی است که امام صادق (ع) از پیامبر (ص) نقل کردند: «خداوند تبارك و تعالى، صفت گدائى از دیگران را دشمن می ‌دارد و دوست دارد که از خودش درخواست شود و هیچ عبادتى به درگاه خداوند (عزّوجلّ) دوست داشتنی ‌تر از این نیست كه دست طلب بردارند و با دعا و نیایش، حاجات خود را از او بخواهند، مبادا كسى از گدائى درگاه خدا شرم كند، گر چه به خاطر یك بند كفش باشد.» (الكافی، ج‏۴، ص20-21)

امام صادق (علیه ‌السلام) در بیانی دیگر فرمود:‌ «اگر گدا می ‌دانست با گدایی، چه گناه بزرگی را به دوش می ‌کشد، هیچ کس از دیگری، گدایی نمی ‌کرد و اگر درخواست‌ شونده بداند كه ممانعت، هم چه بار عظیمى دارد، كسى را ردّ نخواهد كرد.» (عدة الداعی و نجاح ‌الساعی، ص99)

خداوند بی همتا در کلام نورانی خود پرده از روی این حقیقت پنهان برداشته و به زیبایی می فرماید: «مَّثَلُ الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِی كُلِّ سُنبُلَةٍ مِّئَةُ حَبَّةٍ وَاللّهُ یُضَاعِفُ لِمَن یَشَاء وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ»(بقره، آیه261) «حکایت کسانی که مالشان را در راه خدا می بخشند، حکایت دانه ای است که هفت خوشه برویاند که در هر خوشه صد دانه باشد و خدا برای هر کس بخواهد پاداشی چند برابر می دهد و خدا وسعت بخش داناست».

نظر اسلام در مورد تکدی‌گری چیست؟

حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای: اگر این عمل ترویج دروغ، بیکارى و تکدّى‌گرى و تخلف از قانون باشد باید از آن اجتناب شود. مى‌توانید به مؤسسات مورد اطمینانى که در این زمینه فعال هستند کمک کنید.
 

حضرت آیت الله العظمی سیستانی: در همه موارد جایز است ولى بدون ضرورت مبرم سزاوار نیست و اگر دروغ بگوید گناه کرده است.
 

حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی: در صورتی که نیاز نداشته باشد این کار حرام است و تصرف در این پول جایز نیست و سفر برای این کار سفر حرام محسوب می شود و باید وجوه حاصله را به صاحبانش بدهد و اگر نمی شناسد به افراد نیازمند بپردازد.

حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی: چنانچه تکدی مشتمل بر کذب و فریب دیگران نباشد حرام نیست ولی مکروه است.

حضرت آیت الله العظمی نوری همدانی: تکدی و درخواست کمک مالی بدون وجود نیاز امری مذموم بلکه غیر جائز است و در صورت وجود نیاز مکروه است.۱

با توجه به این مساله می توان دریافت که اساسا باید اطمینان حاصل کرد که فرد واقعا نیازمند است، تا سائل واقعی از یاری رسانی مومنان محروم نماند و از سوی دیگر رواج تکدی گری سبب زیر پای گذاشتن عزت انسانی نشود.

در ادامه برای بررسی موضوع با دو تن از کارشناسان در مورد دیدگاه اسلام نسبت به مساله تن پروری، کار نکردن و گدایی به گفت وگو پرداختیم.  

مومن عزت خود را حفظ می کند

حجت الاسلام محمدحسین توانایی، استاد دانشگاه و پژوهشگر حوزه سبک زندگی، در گفت وگو با شبستان با بیان اینکه دین مبین اسلام گداپروری را به شدت مورد نکوهش قرار داده است، اظهار کرد: انسانی که به خداوند ایمان دارد هرگز به تکدی حتی فکر هم نمی کند. در آیه 273 سوره مبارکه بقره خداوند افرادی را توصیف می کند که با وجود فقر اظهار نیاز نمی کنند یعنی عزت خود را پایمال نمی کنند. در این آیه آمده است: «لِلْفُقَرَاءِ الَّذِينَ أُحْصِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَا يَسْتَطِيعُونَ ضَرْبًا فِي الْأَرْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِيمَاهُمْ لَا يَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ؛ ((اين صدقات‏) براى آن (دسته از) نيازمندانى است كه در راه خدا فرومانده‏ اند، و نمى‏ توانند (براى تأمين هزينه زندگى‏) در زمين سفر كنند. از شدّت خويشتن‏دارى‏، فرد بى‏ اطلاع‏، آنان را توانگر مى ‏پندارد. آنها را از سيمايشان مى ‏شناسى‏. با اصرار، (چيزى‏) از مردم نمى‏ خواهند. و هر مالى (به آنان‏) انفاق كنيد، قطعاً خدا از آن آگاه است».

وی ادامه داد: برخی مردم عده ای دیگر را می بینند که به نظر می رسد هیچ احتیاج مالی نداشته باشند و در  ناز و نعمت باشند در حالی که آنان افراد آبروداری هستند که با وجود نیاز صورت خود را سیلی سرخ نگاه می دارند. این افراد را مقایسه کنید با کسانی که تکدی گری را به عنوان یک شغل برای امرار معاش می دانند و بدون اینکه به عزت انسانی خود توجهی کنند به هر وسیله ای متمسک می شوند تا گدایی کنند؛ این در حالی است که در قرآن آمده: «افرادی که عزت نفس دارند هرگز با اصرار از مردم چیزی را درخواست نمی کنند و این کرامت نفس را می توان در چهره آنها مشاهده کرد. از نوع تکلم و ظاهرشان پیداست که چنین ویژگی هایی دارند».

حجت الاسلام توانایی تصریح کرد: در سخنان پیامبر اکرم(ص) آمده است: «کسی که اظهار فقر کند، فقیر می شود». ممکن است فردی به ظاهر تصور کند که از راه تکدی گری به ثروت رسیده است ولی این فرد باید توجه کند که از نظر بهداشت روانی چه جایگاه و شخصیتی را پیدا می کند و کسانی که به او منتسب هستند و افرادی که با او زندگی می کنند از نظر زندگی اجتماعی دچار چه وضعیتی می شوند. تکدی گری پیامدهای فوق العاده منفی را به همراه دارد. فرد خیال می کند به ثروت رسیده و زندگی اش به روال افتاده است در حالی که چنین نیست.

کسب روزی حلال بر هر زن و مرد مسلمان واجب است

همچنین حجت الاسلام سید محمود مرتضوی هشترودی، استاد حوزه در مورد جایگاه کار و تلاش در دین مبین اسلام، اظهار کرد: اینکه انسان زحمت بکشد و برای کسب روزی حلال تلاش کند یکی از مواردی است که در آموزه های دینی بسیار در مورد آن تاکید شده چنان که پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «کسب روزی حلال بر هر زن و مرد مسلمان واجب است».

وی ادامه داد: در روایات داریم که طلب علم بر هر مسلمان واجب است، اما در اینجا طلب روزی حلال نیز به نوعی مثل طلب علم و شاید بالاتر از طلب قرار گرفته باشد. در روایتی از معصوم(ع) آمده است که عبادت 10 جزء دارد که 9 جزء آن کار و تلاش برای به دست آوردن روزی حلال است، این تاکید نشان از اهمیت تلاش برای کسب روزی حلال دارد.

مرتضوی هشترودی تاکید کرد: همچنین در فقه خودمان بابی به نام «مکاسب» و بابی به نام «بیع» داریم که در مکاسب کسب های حرام و حلال و مباح و واجب بیان می شود و در مذمت تنبلی روایات فراوانی داریم از جمله اینکه آفت موفقیت، تنبلی است؛ یا روایت های دیگری که بهترین تفریح را کار و تلاش و کوشش ذکر کرده اند. همه این مسائل حکایت از اهمیت کار کردن در شاکله دین اسلام دارد.

وی در مورد تکدی گری و تن دادن برخی افراد جامعه به تنبلی و تن پروری و عدت کردن شان به سوال و درخواست از دیگران، گفت: سوال این است که آیا افرادی که از طریق گدایی پول در می آورند این درآمد برایشان جایز است؟ آیا حلال است؟ آیا در اسلام این رویکرد مورد نکوهش قرار گرفته است؟ این موارد جواب های خودش را دارد، اما آنچه که از روایات بر می آید آن است که اسلام بشدت تنبلی و بیکاری را مورد مذمت قرار داده و حتی در جایی می گوید کسی که تلاش و کوشش نکند، بی مروت است.

مرتضوی هشترودی در پایان خاطرنشان کرد: در مورد کسی که گدایی کرده و طلب حاجت می کند باید چند مورد را بررسی کنیم، اول اینکه اصلا نیاز دارد؟ آیا متکدی است؟ اگر شخص ناتوان است و واقعا توانایی کار کردن نداشته باشد در چنین موردی تکدی گری ایرادی ندارد ولی کراهت دارد؛ حال اگر آن شخص متکدی با سماجت درخواست مالی کند در اینجا کراهت شدید دارد. باید توجه داشت اگرچه در قرآن کریم آمده است: «وَ أَمَّا السَّآئِلَ فَلاَ تَنْهَرْ» یعنی هیچ سائلی را مرنجان؛ اما اینجا تبصره دارد اینکه او را با شدت دور نکنیم ولی به او بفهمانیم که دلیلی ندارد این گونه با سماجت درخواست کند.

پی نوشت:

۱- استفتا از دفاتر آیات عظام: خامنه ای، سیستانی، مکارم شیرازی، صافی گلپایگانی، نوری همدانی (مد ظلهم العالی) توسط سایت اسلام کوئست.