نگاهی بر راههای کسب هدایت در دعای روزنهم

«اَللّهُمَّ اجْعَلْ لی فیهِ نَصیباً مِنْ رَحْمَتِکَ الْواسِعَةِ وَاهْدِنی فیهِ لِبَراهینِکَ السّاطِعَةِ وَخُذْ بِناصِیتی اِلی مَرْضاتِکَ الْجامِعَةِ بِمَحَبَّتِکَ یا اَمَلَ الْمُشْتاقینَ/ خدایا قرار ده برایم در این روز بهره‌ای از رحمت وسیعت و راهنمایی‌ام کن در این ماه به‌سوی دلیل‌های درخشانت و مرا به ‌سوی موجبات خوشنودی همه جانبه‌ات سوق ده به حق محبتت ‌ای آرزوی مشتاقان».

روزه دار در این دعا سه درخواست از خدا دارد.

در بند اول این دعا آمده است: «اَللّهُمَّ اجْعَلْ لی فیهِ نَصیباً مِنْ رَحْمَتِکَ الْواسِعَةِ/ خدایا قرار ده برایم در این روز بهره‌ای از رحمت وسیعت».

*انواع رحمت

رحمت واسعه خداوند دو نوع است؛ نوع اول، رحمتی است که تمام هستی را در بر گرفته و خداوند قبل از درخواست، به ما عنایت کرده است.

در بندی از دعای ماه رجب آمده است: «یا مَنْ يُعْطى مَنْ سَئَلَهُ- يا مَنْ يُعْطى مَنْ لَمْ يَسْئَلْهُ وَ مَنْ لَمْ يَعْرِفْهُ تَحَنُّناً مِنْهُ وَ رَحْمَةً/ اى کسي كه عطا كنى به هر كه از تو درخواست کند؛ اي کسي كه عطا كنى به كسى كه از تو درخواست نکرده و نه تو را بشناسد، از روى نعمت بخشى و مهرورزى».

ما از خدا نخواستیم که ما را بیافریند؛ اما آفرید و وجود ما از رحمت واسعه خدای متعال است؛ ما از خدا نخواستیم که در خانواده مسلمانان و والدین شیعه متولد شویم؛ اما خدا به ما عنایت کرد؛ ما از خدا نخواستیم که انسان باشیم؛ اما خداوند ما را در انسان ها قرار داده است؛ این مباحث بخشی از رحمات واسعه ای است که خداوند بدون درخواست اعطا کرده است.

اما نوع دوم رحمت، رحمت های واسعه الهی است که خداوند آن را به عده ای که شایستگی در خود ایجاد کرده و لیاقت داشته اند، عنایت می کند؛ این رحمت ها نیازمند به سؤال، درخواست و ایجاد زمینه از سوی انسان است.

در این موضوع، دو مطلب از آیات قرآن قابل اشاره است که چه صفاتی موجب استحقاق رحمت واسعه و چه صفاتی سلب کننده شایستگی می گردد.

در سوره اعراف آیه 156 آمده است: «... وَ رَحْمَتي‏ وَسِعَتْ کُلَّ شَيْ‏ءٍ فَسَأَکْتُبُها لِلَّذينَ يَتَّقُونَ وَ يُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ الَّذينَ هُمْ بِآياتِنا يُؤْمِنُونَ/ و رحمتم همه چیز را فرا گرفته است پس به زودی آن را برای کسانی که تقوا می ورزند و زکات می دهند و کسانی که به آیات و نشانه های ما می گروند ، مقرر می دارم».

در سوره توبه آیه 99 می خوانیم: «وَ مِنَ الْأَعْرابِ مَنْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ يَتَّخِذُ ما يُنْفِقُ قُرُباتٍ عِنْدَ اللَّهِ وَ صَلَواتِ الرَّسُولِ أَلا إِنَّها قُرْبَةٌ لَهُمْ سَيُدْخِلُهُمُ اللَّهُ في‏ رَحْمَتِهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ/ گروهی ( دیگر ) از عربهای بادیه نشین ، به خدا و روز رستاخیز ایمان دارند و آنچه را انفاق می کنند ، مایه تقرّب به خدا ، و دعای پیامبر می دانند آگاه باشید اینها مایه تقرّب آنهاست! خداوند بزودی آنان را در رحمت خود وارد خواهد ساخت به یقین ، خداوند آمرزنده و مهربان است!».

حال اگر خداوند این رحمت واسعه را به کسی ندهد، چه سرنوشت و عواقب شومی در انتظار آنان است؛ چهار آیه را در این زمینه ملاحظه خواهیم کرد.

خداوند در آیه 64 سوره بقره می فرماید: «... فَلَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَکُنْتُمْ مِنَ الْخاسِرينَ/ اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود (شما را توفیق توبه نمی داد) حتما از زیانکاران می شدید».

همچنین در آیه 83 سوره نساء آمده است: «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّيْطانَ إِلاَّ قَليلاً/ و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود حتما همه شما جز اندکی ، از شیطان پیروی می کردید».

در آیه 113 همین سوره می خوانیم: « وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْکَ وَ رَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ يُضِلُّوکَ .../ و اگر فضل و رحمت خدا شامل حال تو نبود همانا گروهی از آنان تصمیم داشتند که تو را (در داوری) گمراه کنند».

در آیه 21 سوره نور نیز آمده است: «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَکي‏ مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً وَ لکِنَّ اللَّهَ يُزَکِّي مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ سَميعٌ عَليمٌ/ و اگر فضل خدا و رحمتش بر شما نبود هیچ یک از شما هرگز ( از فساد عقاید و اخلاق و عمل ) پاک نمی شد ، و لکن خداست که هر کس را بخواهد ( در مراحل کمالات ) پاک می کند و خداوند شنوا و داناست».

در بند دوم از این دعا آمده است: «وَاهْدِنی فیهِ لِبَراهینِکَ السّاطِعَةِ/ و راهنمایی‌ام کن در این ماه به‌سوی دلیل‌های درخشانت».

برخی از انسان ها در این دنیا موفق به توجه به دلائل روشن وجود خدا و قیامت داشته و با آرامش راه خدا را طی می کنند؛ اما برخی نیز بی توجه بوده و از براهین درخشان خدا محرومند.

دو سخن از نگاه آیات در این جمله زیبا قابل توجه است.

*چه کسانی شایسته هدایت حضرت حق هستند؟

سخن اول آنکه چه کسانی از نگاه قرآن شایستگان به براهین ساطعه بوده و خداوند آنان را هدایت می کند؟

تقوا صفت اول است که حضرت حق در آیه اول و دوم سوره بقره می فرماید: «الم - ذلِکَ الْکِتابُ لا رَيْبَ فيهِ هُديً لِلْمُتَّقينَ/ الم- آن کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد و مایه هدایت پرهیزکاران است».

ایمان و انجام دادن کارهای صالحه، انسان را شایسته دریافت هدایت می کند؛ به همین دلیل آیه 9 سوره یونس می خوانیم: «إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ يَهْديهِمْ رَبُّهُمْ بِإيمانِهِمْ تَجْري مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ في‏ جَنَّاتِ النَّعيمِ/ به یقین کسانی که ایمان آورده اند و عمل های شایسته کرده اند ، آنها را پروردگارشان به سبب ایمانشان (به قرب خویش) هدایت می کند ، (و در آخرت) در باغ های پرنعمت از زیر (درختان و قصر) آنها نهرها روان است».

چنگ زدن به ریسمان الهی و اتصال به دین سبب هدایت می شود؛ در آیه 175 سوره نساء آمده است: «فَأَمَّا الَّذينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ اعْتَصَمُوا بِهِ فَسَيُدْخِلُهُمْ في‏ رَحْمَةٍ مِنْهُ وَ فَضْلٍ وَ يَهْديهِمْ إِلَيْهِ صِراطاً مُسْتَقيماً/ اما کسانی که به خدا ایمان آورده و به او تمسک جستند ، به زودی آنان را در رحمت و فضلی از جانب خود درمی آورد و به راهی راست به سوی خود هدایت می کند».

تبعیت از رضایت و خشنودی خدا سبب هدایت می شود؛ خداوند در آیه 16 سوره مائده می فرماید: «يَهْدي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ وَ يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَي النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ يَهْديهِمْ إِلي‏ صِراطٍ مُسْتَقيمٍ/ خداوند به سبب آن (نور و کتاب) کسانی را که (ایمان آورند و) از رضای او پیروی کنند به راه های سلامت (که راه اصول و فروع دین است) هدایت می کند و آنها را از تاریکی ها (ی کفر و نفاق و فسق) به سوی نور به توفیق خود بیرون می آورد و به سوی راهی راست هدایت می کند».

شرح صدر و آماده سازی روح خویش برای تسلیم در برابر خداوند از دیگر اسباب هدایت است؛ در آیه 125 سوره انعام آمده است: «فَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ وَ مَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجاً کَأَنَّما يَصَّعَّدُ فِي السَّماءِ کَذلِکَ يَجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَي الَّذينَ لا يُؤْمِنُونَ/ پس کسی که خدا بخواهد او را (به خاطر سوابق نیکش) هدایت نماید سینه او را برای (پذیرش) اسلام می گشاید، و کسی را که بخواهد در گمراهیش رها سازد سینه اش را به شدت گرفته و تنگ می کند که گویی به زحمت در آسمان رو به بالا می رود. این گونه خداوند پلیدی را بر کسانی قرار می دهد که ایمان نمی آورند».

اما برخی از گناهان سلب استحقاق و شایستگی از هدایت می کند و انسان برای همیشه محروم از هدایت خاص خدا خواهد شد.

*چه گناهانی سبب محرومیت از هدایت برای انسان خواهد شد؟

ریاکاری و انجام عبادات برای خودنمایی به دیگران یکی از آن گناهان است و خداوند متعال در آیه 264 سوره بقره فرموده است: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذي‏ کَالَّذي يُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ .../ ای کسانی که ایمان آورده اید ، صدقه های خود را با منّت آزردن باطل نکنید ، مانند کسی که مالش را به ریا و خودنمایی به مردم انفاق می کند ...».

ظلم و ستم به بندگان خدا، سلب استحقاق و شایستگی از هدایت انسان خواهد کرد؛ خداوند در آیه 258 سوره بقره آورده است: «... وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمينَ/ ... و خداوند، قوم ستمگر را هدایت نمی کند».

فسق، گناه دیگری است که انسان را از هدایت محروم می سازد؛ خداوند در آیه 26 سوره بقره می فرماید: «... يُضِلُّ بِهِ کَثيراً وَ يَهْدي بِهِ کَثيراً وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفاسِقينَ/ ... خدا جمع زیادی را با آن گمراه ، و گروه بسیاری را هدایت می کند ولی تنها فاسقان را با آن گمراه می سازد!».

گناه دیگر، دوست داشتن کفار و دشمنان خدا اگرچه از بستگان فامیلی باشد، عنوان شده و خداوند متعال در آیه 24 سوره توبه آورده است: «قُلْ إِنْ کانَ آباؤُکُمْ وَ أَبْناؤُکُمْ وَ إِخْوانُکُمْ وَ أَزْواجُکُمْ وَ عَشيرَتُکُمْ وَ أَمْوالٌ اقْتَرَفْتُمُوها وَ تِجارَةٌ تَخْشَوْنَ کَسادَها وَ مَساکِنُ تَرْضَوْنَها أَحَبَّ إِلَيْکُمْ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ جِهادٍ في‏ سَبيلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّي يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقينَ/ بگو: «اگر پدران و فرزندان و برادران و همسران و طایفه شما ، و اموالی که به دست آورده اید ، و تجارتی که از کساد شدنش می ترسید، و خانه هایی که به آن علاقه دارید، در نظرتان از خداوند و پیامبرش و جهاد در راهش محبوبتر است، در انتظار باشید که خداوند عذابش را بر شما نازل کند و خداوند جمعیّت نافرمانبردار را هدایت نمی کند!».

در بند سوم از دعای روز نهم آمده است: «وَ خُذْ بِناصِیتی اِلی مَرْضاتِکَ الْجامِعَةِ بِمَحَبَّتِکَ یا اَمَلَ الْمُشْتاقینَ/ و مرا به ‌سوی موجبات خوشنودی همه جانبه‌ات سوق ده».

*انواع رضایت

رضایت خدا بر دو نوع است؛ گاه موردی است و گاه جامع.

رضایت موردی آن است که خداوند از عمل خوب انسان راضی می شود و به همین دلیل از عمل کننده نیز راضی است؛ اما این رضایت، موردی است؛ به این معنا که منافاتی ندارد که خدا به خاطر گناهی از انسان از او ناراضی گردد؛ اینچنین نیست که خداوند به خاطر یک عمل خوب، از تمام اعمال انسان راضی گردد.

در آیه 18 فتح آمده است: « لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنينَ إِذْ يُبايِعُونَکَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ ما في‏ قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّکينَةَ عَلَيْهِمْ وَ أَثابَهُمْ فَتْحاً قَريباً/ خداوند از مؤمنان- هنگامی که در زیر آن درخت با تو بیعت کردند- راضی و خشنود شد خدا آنچه را در درون دلهایشان (از ایمان و صداقت) نهفته بود می دانست از این رو آرامش را بر دلهایشان نازل کرد و پیروزی نزدیکی بعنوان پاداش نصیب آنها فرمود».

این رضایت بدین معنا نیست که خداوند از تمام زندگی آنان راضی شده باشد؛ اما گاهی رضایت، رضایت جامعه است و خداوند در آیه 119 سوره مائده می فرماید: «قالَ اللَّهُ هذا يَوْمُ يَنْفَعُ الصَّادِقينَ صِدْقُهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدينَ فيها أَبَداً رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ/ خداوند می گوید: «امروز، روزی است که راستی راستگویان، به آنها سود می بخشد برای آنها باغهایی از بهشت است که نهرها از زیر (درختان) آن می گذرد، و تا ابد، جاودانه در آن می مانند هم خداوند از آنها خشنود است، و هم آنها از خدا خشنودند این، رستگاری بزرگ است!».

نمونه دیگر در آیه 22 سوره مجادله است که خداوند می فرماید: «لا تَجِدُ قَوْماً يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ يُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ کانُوا آباءَهُمْ أَوْ أَبْناءَهُمْ أَوْ إِخْوانَهُمْ أَوْ عَشيرَتَهُمْ أُولئِکَ کَتَبَ في‏ قُلُوبِهِمُ الْإيمانَ وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَ يُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدينَ فيها رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ أُولئِکَ حِزْبُ اللَّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ/ هیچ قومی را که ایمان به خدا و روز رستاخیز دارند نمی یابی که با دشمنان خدا و رسولش دوستی کنند ، هر چند پدران یا فرزندان یا برادران یا خویشاوندانشان باشند آنان کسانی هستند که خدا ایمان را بر صفحه دلهایشان نوشته و با روحی از ناحیه خودش آنها را تقویت فرموده ، و آنها را در باغهایی از بهشت وارد می کند که نهرها از زیر (درختانش) جاری است، جاودانه در آن می مانند خدا از آنها خشنود است، و آنان نیز از خدا خشنودند آنها «حزب اللَّه» اند بدانید «حزب اللَّه» پیروزان و رستگارانند».