۰۱ آذر ۱۴۰۳ ۲۰ جمادی الاول ۱۴۴۶ - ۲۳ : ۲۳
یادداشت حجت الاسلام شهاب به مناسبت میلاد امام جواد(ع)
قرآن و عترت، دو ظهور از یک حقیقت
در ادامه متن یادداشت حجت الاسلام شهاب به مناسبت میلاد امام جواد(ع) را مشاهده می کنید.
عقیق:قرآن کریم و امام معصوم(ع)، دو چهره‌ی یک واقعیت و دو ظهور یک حقیقتند که تفکیک و جدایی آنها از هم، فرض صحیحی ندارد. انسان کامل، قرآن ممثّل است و قرآن کریم، انسان کامل مدوَّن. امام معصوم، قرآنِ ناطق است و قرآن، امامِ صامت. نه قرآن بدون امام، قرآن حقیقی است و نه امام بدون قرآن، امام واقعی است. اتحاد و یگانگی میان قرآن کریم و امام معصوم، که مستفاد از حدیث معروف ثقلین «إنی تارک فیکم الثقلین ما إن تمسکتم بهما لن تضلوا بعدی... لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوض» است، بدین معناست که تمام مردم تا روز قیامت، نیازمند رهبری و رهنمود قرآن و عترت پیامبر هستند. این اتحاد و یگانگی، مستلزم وجود یک سلسله صفات مشترک میان آن دو می‌باشد. در آستانه ولادت حضرت جوادالائمه امام محمد تقی(ع)، با نیم نگاهی به زیارتنامه آن حضرت، به برخی از این اوصاف و ویژگی‌های مشترک اشاره می‌نماییم.
1- نور:
خداوند متعال در برخی از آیات کریمه، قرآن را نور و کتابِ روشن معرفی کرده است: «قد جائکم من الله نور و کتاب مبین* یهدی به الله من اتبع رضوانه سبل السلام و یخرجهم من الظلمات إلی النور بإذنه؛ (فرستاده ما) از ناحیه خدا برایتان نوری و کتابی روشن‌گر آورده است. نور و کتابی که خدا بوسیله آن پیروان خویش را به طرق سلامت، هدایت می‌کند و آنان را به اذن خود از ظلمت‌ها به سوی نور خارج ساخته و به سوی صراط مستقیم هدایت می‌کند»(مائده/15 و16). در آیه دیگری می‌فرماید: «و أنزلنا إلیکم نوراً مبیناً؛ ما نور مبین و روشن‌کننده‌ای برای شما نازل کردیم»(نساء/174). خصوصیت نور آن است که در ذات و گوهر خود ظاهر و روشن باشد و از نظر اثر بیرونی هم، مُظهِر و روشن کننده غیرش باشد. قرآن کریم نوری است که انسان را از ظلمات طبیعت و انیّت بیرون می‌آورد و به سوی نور پروردگارش هدایت می‌کند. ائمه معصومین (ع) نیز همانند قرآن، نورند که در پرتو روشنگری و نورانیت آنها می‌توان مسیر سعادت ابدی را پیمود. در زیارتنامه امام جواد (ع) نیز به این ویژگی اشاره شده است: «السلام علیک یا نور الله فی ظلمات الأرض»، «السلام علیک أیها النور الساطع»، «نوراً تخرق به الظلم؛ نوری که با آن تاریکیها و ظلمات از بین رود».
2- هدایت:
خدای سبحان در آیات بسیاری، قرآن کریم را کتاب هدایت معرفی کرده است. در برخی آیات، قرآن به عنوان کتاب هدایت همه مردم معرفی شده است: «هدی للناس»(بقره/185) در کنار این آیات، دسته‌ای دیگر از آیات وجود دارد که قرآن را کتاب هدایت برخی از مردم معرفی کرده است. در آیه‌ای آن را اختصاص به مسلمین می‌دهد: «و نزلنا علیک الکتاب تبیاناً لکل شی‌ء و هدی و رحمه و بشری للمسلمین»(نحل/89) در آیه دیگری آن را برای مومنین «و انّه لهدی و رحمه للمومنین» و در مواردی آن را برای متقین معرفی می‌کند: «ذلک الکتاب لا ریب فیه هدی للمتقین»(بقره/ 2). سرّ تفاوت این آیات، در تعدد هدایت قرآن یا انحای آن است، بدین معنا که هدایت تشریعی قرآن برای همه مردم است و هدایت تکوینی آن برای مومنین، مسلمین و متقین. در زیارتنامه امام جواد (ع) هنگام صلوات بر آن حضرت، این ویژگی با عنوان «هادی الأمه؛ هدایت کننده امت» ذکر شده است: «اللهم صلّ علی محمد بن علی الزکی التقی ... هادی الأمه و وارث الأئمه». در فراز دیگری، پیروان آن امام همام، سالک طریق حق و هدایت، و مخالفان ایشان، بر سبیل ضلالت و هلاکت، معرفی شده‌اند: «أشهد أنّ من اتبعک علی الحق و الهدی و أنّ مَن أنکرک و نصبَ لک العداوه علی الضلاله و الرّدی؛ گواهی می‌دهم هر که از تو پیروی کند بر حق و هدایت است، و هر که تو را انکار کرده و با تو طرح دشمنی افکند، بر گمراهی و هلاکت است». همچنین درباره آن حضرت آمده است: «قدوه تدرک بها الهدایه»یعنی: مقتدا و پیشوایی که هدایت بواسطه او بدست آید.
3- مطهّر:
خداوند، قرآن کریم را با وصف مطهَّر و پاکیزه و بدور از انحراف و گرایش به باطل معرفی کرده است: «رسول من الله یتلوا صحفاً مطهّره؛ پیامبر، فرستاده‌ای از طرف خداست که صحف مطهر و پاکیزه را تلاوت می‌کند»(بیّنه/2) و نیز می‌فرماید: «قرآناً عربیاً غیر ذی‌عوج؛ قرآنی عربی است که اصلاً کژی و انحراف در آن وجود ندارد»(زمر/28). در زیارتنامه امام جواد (ع) نیز چنین آمده است: «السلام علیک أیها الطیّب من الطیبین، السلام علیک أیها الطاهر من المطهرین، السلام علیک أیها المُطهَّر من الزلات». با توجه به آیه تطهیر: «إنّما یرید الله لیذهب عنکم الرجس أهل البیت و یُطهِّرکم تطهیراً»(احزاب/33) که در شأن اهل بیت (ع) نازل شده و دلالت بر استمرار اراده الهی بر تطهیر حضرات معصومین (ع) دارد (به قرینه فعل مضارع یرید و یطهر)، مراد از عبارت «الطاهر من المطهرین» و «المطهَّر من الزلات؛ پاکیزه شده از لغزش‌ها»، کاملاً روشن و واضح می‌شود.
4- رحمت:
خدای سبحان، قرآن کریم را کتاب رحمت معرفی نموده است: «ننزّل من القرآن ما هو شفاء و رحمه للمومنین؛ نازل می‌کنیم از قرآن، چیزی را که برای مومنان، شفا و رحمت است»(اسراء/82) که از جانب خدای رحمان و رحیم، نازل می‌شود: «تنزیل من الرحمن الرحیم»(فصّلت/2) و معلّم آن، خدای رحمان است: «الرحمن* علّم القرآن»(الرحمن/1 و2). در زیارتنامه امام جواد (ع)، آن حضرت نیز، با همین وصف، ستوده شده است: «السلام علیک یا رحمه الله»، «خازن الرحمه؛ خزانه‌دار رحمت».
5- حکمت:
قرآن کریم از مبداء حکیم تنزّل یافته است: «تنزیل من حکیم حمید»(فصّلت/42) بدین لحاظ از چنان حکمت و استحکامی برخوردار است که تندباد و طوفان هیچ شبهه و مناقشه‌ای آن را از پا درنمی‌آورد: «یس* و القرآن الحکیم»(یس/1 و2) «کتابٌ أحکمت آیاته»(هود/1). عنوان «ینبوع الحکمه؛ چشمه جوشان حکمت» که در زیارتنامه امام
جواد (ع) آمده است، اشاره به همین وصف دارد.
6- بیان:
قرآن کریم، چون تبیین کننده احکام و حدود الهی است، «بیان» نامیده شده است: «هذا بیانٌ للناس»(آل‌عمران/138) ، «فقد جائکم بیّنه من ربکم؛ همانا بیّنه‌ای از جانب خدا برای شما آمد»(انعام/157). ائمه اطهار (ع) نیز، تبیین کننده احکام الهی هستند: «بیّنتم فرائضه؛ شما واجبات الهی را بیان کردید». «السلام علی ... المظهرین لأمر الله و نهیه؛ سلام بر آشکارکنندگان امر و نهی خدا». در زیارتنامه امام جواد (ع) آمده است: «أشهد أنک قد أقمت الصلوه و آتیت الزکاه و أمرت بالمعروف و نهیت عن المنکر و تلوت الکتاب حق تلاوته و جاهدت فی الله حق جهاده». روشن است که مراد از «امر به معروف و نهی از منکر» و «تلاوت کتاب خدا»، تبیین احکام و دستورات الهی و نمایاندن اوامر و نواهی حق تعالی است.
7- شفاعت:
در قرآن کریم آمده است: «و هدی و رحمه و بشری للمسلمین؛ قرآن هدایت و رحمت و بشارت است برای مسلمانان»(نحل/86) مطابق این آیه شریفه، قرآن کتاب رحمت است و هر کس با قرآن باشد و به قرآن عمل کند، مورد رحمت خدا قرار می‌گیرد. از طرف دیگر، در قرآن آمده است: «یوم لا یغنی مولی عن مولی شیئاً و لا هم ینصرون* الا من رحم الله؛ روز قیامت روزی است که هیچ صاحب آشنایی و دوستی نمی‌تواند از آشنا و دوست خود دستگیری نماید و ابداً آنان مورد کمک و نصرت واقع نمی‌شوند، مگر کسی که مشمول رحمت خدا باشد»(دخان/41 و42). از این آیه معلوم می‌شود که کسی را که خداوند مورد رحمت خود قرار دهد، مورد شفاعت قرار می‌گیرد. از ضمیمه نمودن آیه اول به این آیه، بدست می‌آید که: قرآن رحمت است و برای عاملین به آن، شفیع و دستگیر در روز قیامت است. در زیارتنامه امام جواد (ع) نیز از آن حضرت با عنوان «شفیع» یاد شده است: «و شفیعاً تنال به الجنه؛ شفاعت کننده ای که با واسطه او می‌توان به بهشت رسید».
باید توجه داشت که این ویژگی‌ها درباره همه ائمه (ع) قابل انطباق است؛ چراکه «کلهم نور واحد». در زیارت جامعه کبیره به این اوصاف اشاره شده است.
پی نوشت:
آیت الله محمد حسین حسینی طهرانی، معادشناسی، مشهد، انتشارات علامه طباطبایی، ج9
آیت الله جوادی آملی، ادب فنای مقربان، قم، نشر اسراء، ج 2
همان، قرآن در قرآن، قم، نشر اسراء
1- نور:
خداوند متعال در برخی از آیات کریمه، قرآن را نور و کتابِ روشن معرفی کرده است: «قد جائکم من الله نور و کتاب مبین* یهدی به الله من اتبع رضوانه سبل السلام و یخرجهم من الظلمات إلی النور بإذنه؛ (فرستاده ما) از ناحیه خدا برایتان نوری و کتابی روشن‌گر آورده است. نور و کتابی که خدا بوسیله آن پیروان خویش را به طرق سلامت، هدایت می‌کند و آنان را به اذن خود از ظلمت‌ها به سوی نور خارج ساخته و به سوی صراط مستقیم هدایت می‌کند»(مائده/15 و16). در آیه دیگری می‌فرماید: «و أنزلنا إلیکم نوراً مبیناً؛ ما نور مبین و روشن‌کننده‌ای برای شما نازل کردیم»(نساء/174). خصوصیت نور آن است که در ذات و گوهر خود ظاهر و روشن باشد و از نظر اثر بیرونی هم، مُظهِر و روشن کننده غیرش باشد. قرآن کریم نوری است که انسان را از ظلمات طبیعت و انیّت بیرون می‌آورد و به سوی نور پروردگارش هدایت می‌کند. ائمه معصومین (ع) نیز همانند قرآن، نورند که در پرتو روشنگری و نورانیت آنها می‌توان مسیر سعادت ابدی را پیمود. در زیارتنامه امام جواد (ع) نیز به این ویژگی اشاره شده است: «السلام علیک یا نور الله فی ظلمات الأرض»، «السلام علیک أیها النور الساطع»، «نوراً تخرق به الظلم؛ نوری که با آن تاریکیها و ظلمات از بین رود».
2- هدایت:
خدای سبحان در آیات بسیاری، قرآن کریم را کتاب هدایت معرفی کرده است. در برخی آیات، قرآن به عنوان کتاب هدایت همه مردم معرفی شده است: «هدی للناس»(بقره/185) در کنار این آیات، دسته‌ای دیگر از آیات وجود دارد که قرآن را کتاب هدایت برخی از مردم معرفی کرده است. در آیه‌ای آن را اختصاص به مسلمین می‌دهد: «و نزلنا علیک الکتاب تبیاناً لکل شی‌ء و هدی و رحمه و بشری للمسلمین»(نحل/89) در آیه دیگری آن را برای مومنین «و انّه لهدی و رحمه للمومنین» و در مواردی آن را برای متقین معرفی می‌کند: «ذلک الکتاب لا ریب فیه هدی للمتقین»(بقره/ 2). سرّ تفاوت این آیات، در تعدد هدایت قرآن یا انحای آن است، بدین معنا که هدایت تشریعی قرآن برای همه مردم است و هدایت تکوینی آن برای مومنین، مسلمین و متقین. در زیارتنامه امام جواد (ع) هنگام صلوات بر آن حضرت، این ویژگی با عنوان «هادی الأمه؛ هدایت کننده امت» ذکر شده است: «اللهم صلّ علی محمد بن علی الزکی التقی ... هادی الأمه و وارث الأئمه». در فراز دیگری، پیروان آن امام همام، سالک طریق حق و هدایت، و مخالفان ایشان، بر سبیل ضلالت و هلاکت، معرفی شده‌اند: «أشهد أنّ من اتبعک علی الحق و الهدی و أنّ مَن أنکرک و نصبَ لک العداوه علی الضلاله و الرّدی؛ گواهی می‌دهم هر که از تو پیروی کند بر حق و هدایت است، و هر که تو را انکار کرده و با تو طرح دشمنی افکند، بر گمراهی و هلاکت است». همچنین درباره آن حضرت آمده است: «قدوه تدرک بها الهدایه»یعنی: مقتدا و پیشوایی که هدایت بواسطه او بدست آید.
3- مطهّر:
خداوند، قرآن کریم را با وصف مطهَّر و پاکیزه و بدور از انحراف و گرایش به باطل معرفی کرده است: «رسول من الله یتلوا صحفاً مطهّره؛ پیامبر، فرستاده‌ای از طرف خداست که صحف مطهر و پاکیزه را تلاوت می‌کند»(بیّنه/2) و نیز می‌فرماید: «قرآناً عربیاً غیر ذی‌عوج؛ قرآنی عربی است که اصلاً کژی و انحراف در آن وجود ندارد»(زمر/28). در زیارتنامه امام جواد (ع) نیز چنین آمده است: «السلام علیک أیها الطیّب من الطیبین، السلام علیک أیها الطاهر من المطهرین، السلام علیک أیها المُطهَّر من الزلات». با توجه به آیه تطهیر: «إنّما یرید الله لیذهب عنکم الرجس أهل البیت و یُطهِّرکم تطهیراً»(احزاب/33) که در شأن اهل بیت (ع) نازل شده و دلالت بر استمرار اراده الهی بر تطهیر حضرات معصومین (ع) دارد (به قرینه فعل مضارع یرید و یطهر)، مراد از عبارت «الطاهر من المطهرین» و «المطهَّر من الزلات؛ پاکیزه شده از لغزش‌ها»، کاملاً روشن و واضح می‌شود.
4- رحمت:
خدای سبحان، قرآن کریم را کتاب رحمت معرفی نموده است: «ننزّل من القرآن ما هو شفاء و رحمه للمومنین؛ نازل می‌کنیم از قرآن، چیزی را که برای مومنان، شفا و رحمت است»(اسراء/82) که از جانب خدای رحمان و رحیم، نازل می‌شود: «تنزیل من الرحمن الرحیم»(فصّلت/2) و معلّم آن، خدای رحمان است: «الرحمن* علّم القرآن»(الرحمن/1 و2). در زیارتنامه امام جواد (ع)، آن حضرت نیز، با همین وصف، ستوده شده است: «السلام علیک یا رحمه الله»، «خازن الرحمه؛ خزانه‌دار رحمت».
5- حکمت:
قرآن کریم از مبداء حکیم تنزّل یافته است: «تنزیل من حکیم حمید»(فصّلت/42) بدین لحاظ از چنان حکمت و استحکامی برخوردار است که تندباد و طوفان هیچ شبهه و مناقشه‌ای آن را از پا درنمی‌آورد: «یس* و القرآن الحکیم»(یس/1 و2) «کتابٌ أحکمت آیاته»(هود/1). عنوان «ینبوع الحکمه؛ چشمه جوشان حکمت» که در زیارتنامه امام
جواد (ع) آمده است، اشاره به همین وصف دارد.
6- بیان:
قرآن کریم، چون تبیین کننده احکام و حدود الهی است، «بیان» نامیده شده است: «هذا بیانٌ للناس»(آل‌عمران/138) ، «فقد جائکم بیّنه من ربکم؛ همانا بیّنه‌ای از جانب خدا برای شما آمد»(انعام/157). ائمه اطهار (ع) نیز، تبیین کننده احکام الهی هستند: «بیّنتم فرائضه؛ شما واجبات الهی را بیان کردید». «السلام علی ... المظهرین لأمر الله و نهیه؛ سلام بر آشکارکنندگان امر و نهی خدا». در زیارتنامه امام جواد (ع) آمده است: «أشهد أنک قد أقمت الصلوه و آتیت الزکاه و أمرت بالمعروف و نهیت عن المنکر و تلوت الکتاب حق تلاوته و جاهدت فی الله حق جهاده». روشن است که مراد از «امر به معروف و نهی از منکر» و «تلاوت کتاب خدا»، تبیین احکام و دستورات الهی و نمایاندن اوامر و نواهی حق تعالی است.
7- شفاعت:
در قرآن کریم آمده است: «و هدی و رحمه و بشری للمسلمین؛ قرآن هدایت و رحمت و بشارت است برای مسلمانان»(نحل/86) مطابق این آیه شریفه، قرآن کتاب رحمت است و هر کس با قرآن باشد و به قرآن عمل کند، مورد رحمت خدا قرار می‌گیرد. از طرف دیگر، در قرآن آمده است: «یوم لا یغنی مولی عن مولی شیئاً و لا هم ینصرون* الا من رحم الله؛ روز قیامت روزی است که هیچ صاحب آشنایی و دوستی نمی‌تواند از آشنا و دوست خود دستگیری نماید و ابداً آنان مورد کمک و نصرت واقع نمی‌شوند، مگر کسی که مشمول رحمت خدا باشد»(دخان/41 و42). از این آیه معلوم می‌شود که کسی را که خداوند مورد رحمت خود قرار دهد، مورد شفاعت قرار می‌گیرد. از ضمیمه نمودن آیه اول به این آیه، بدست می‌آید که: قرآن رحمت است و برای عاملین به آن، شفیع و دستگیر در روز قیامت است. در زیارتنامه امام جواد (ع) نیز از آن حضرت با عنوان «شفیع» یاد شده است: «و شفیعاً تنال به الجنه؛ شفاعت کننده ای که با واسطه او می‌توان به بهشت رسید».
باید توجه داشت که این ویژگی‌ها درباره همه ائمه (ع) قابل انطباق است؛ چراکه «کلهم نور واحد». در زیارت جامعه کبیره به این اوصاف اشاره شده است.
پی نوشت:
آیت الله محمد حسین حسینی طهرانی، معادشناسی، مشهد، انتشارات علامه طباطبایی، ج9
آیت الله جوادی آملی، ادب فنای مقربان، قم، نشر اسراء، ج 2
همان، قرآن در قرآن، قم، نشر اسراء
گزارش خطا
