حدیثی از رسول الله (ص) درباره مهلت توبه

پرسشی درباره توبه و قدرت انجام گناه

در کتاب ریاض الساکین است:  شیخنا بهایی در شرح الاربعین می فرماید: در توبه، عزم بر این که شخص در باقی عمر خویش به گناه بازنگردد، لازم است، ولی آیا امکان صدور گناه از شخص تائب در باقی عمر شرط صحت توبه است؟ مثلا اگر کسی مرتکب گناه زنا شود و سپس از گناه خویش دست کشیده، توبه کند و بر آن شود که هرگز چنین گناهی از او سرنزند، آیا فقط در صورتی که بر انجام آن گناه قدرت داشته باشد توبه اش صحیح است یا این که وجود قدرت در صحت شرط نیست؟
بیشتر علما معتقد به وجه دومند؛ لیکن از بعضی متکلمان نقل است که گذشتگان بر آن، اجماع داشته اند. سزاوارتر از این وجه به صحت، جایی است که شخص در مرضی توبه کند که به غلبه گمانش، در آن مرض خواهد مرد. اما توبه ای که به هنگام مرگ یا یقین بر آن باشد - که آن را به معاینه تعبیر کنند - به اجماع، صحیح نباشد، و قرآن عزیز بدین حقیقت ناطق است در آن جا که خدای سبحانه فرماید: کسی که با اعمال زشت، تمام عمر را اشتغال ورزد تا آن گاه که مشاهده مرگ کند، در آن ساعت پشیمان شود و گوید: اکنون توبه کردم، توبه اش پذیرفته نیست، چنانکه هر کسی به حال کفر بمیرد توبه اش قبول نشود؛ برای اینان عذابی بس دردناک مهیا بساختیم.

بیان نورانی رسول الله (ص) درباره مهلت توبه
حدیثی است از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که می فرماید: خداوند توبه بنده را مادام که غرغره نکرده است می پذیرد  در این جا مراد از غرغره، هنگامی است که مرگ فرا رسیده و روح در حال قبض است.
علاوه بر این، راویان امامیه، احادیث بسیاری از ائمه اهل بیت علیه السلام نقل کرده اند که بر اساس آنها، توبه در هنگام مرگ و ظهور نشانه ها و مشاهده اهوال آن پذیرفته نیست.

همچنین کلام مبارک خدای تعالی در قرآن کریم نیز ناظر بر همین معناست، در آن جا که فرموده است:
و ما بنی اسرائیل را از دریا گذرانیدیم. پس آن گاه فرعون و سپاهش به ظلم و تعدی آنها را تعقیب کردند تا چون هنگام غرق او فرا رسید، گفت: اینک ایمان بیاوردم و شهادت می دهم که حقا جز آن کسی که بنی اسرائیل بدو ایمان دارد خدایی نیست و من هم تسلیم فرمان اویم. (و با او در آن حال خطاب شد:) اکنون بای ایمان بیاوری در صورتی که پیش از این عمری به کفر و نافرمانی زیستی و از بدکاران بودی؟!

قرآن صریح می گوید توبه هنگام مرگ مقبول نیست

در این آیات خداوند متعال به صراحت بیان می فرماید که به هنگام یقین بر مرگ و هلاکت و یاس از زندگانی، توبه مقبول نیست، در این هنگام چاره ای جز انجام اعمال نیک و ترک گناهان و زشتیها نیست. بنابراین، در وقت مرگ، اعمال شخص از حد تکلیف خارج است؛ زیرا فعل او را استحقاق مدح و ذم نیست؛ و به واقع تکلیف از او ساقط است؛ و در نتیجه توبه اش نیز صحیح نخواهد بود.
روایت ها درباره مهلت توبه

در کتاب من لایحضره الفقیه آمده است:  از امام صادق علیه السلام از این کلام خدای تعالی پرسش شد که: کسی که با اعمال زشت، تمام عمر اشتغال ورزد تا آن گاه که مشاهده مرگ کند، در آن هنگام پشیمان شود و گوید: اکنون توبه کردم، توبه اش پذیرفته نیست امام در پاسخ فرمود: (یعنی:) هنگامی که امر آخرت را به چشم بیند.  همچنین در حدیث است:  کسی که پیش از معاینه توبه کند، توبه اش پذیرفته شود که این فرمایش را چنین تفسیر کرده اند : یعنی پیش از آن که به چشم، ملک الموت را بیند..
ممکن است مراد از معاینه علم شخص به حلول مرگ و قطع امید از زندگی باشد و یقین بر این امر؛ چنانکه گویی آن را می بیند. همچنین ممکن است مراد؛ از دیدن پیامبر صلی الله علیه و آله و حضرت وصی علیه السلام باشد؛ چه در روایت است که آن دو بزرگوار بر بالین هر محتضری حاضر شده، او را به خیر و شری که بدو می رسد، بشارت می دهند احتمال دیگر آن است که مراد، آن باشد که شخص، منزلت و جایگاه خویش را در آخرت می بیند؛ چنانکه از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت است که فرمود:  هیچ یک از شما نمیرد جز آن که به عاقبت خویش علم بیابد و جایگاه خویش را در بهشت یا دوزخ بیند.
بالجمله به تصریح آیات و روایات و برهان عقل و اجماع توبه در هنگام معاینه قبول نیست. حال، چنانچه خبری، که ظاهرش خلاف این مطلب است یافت می شود، تاویلش همین معنای صحیح است که به حکم عقل و نقل مبرهن است.  نکته دیگر آن که مرض مهلک را نمی توان از باب معاینه دانست؛ زیرا نمی توان مرگ کسی را که بدان دچار است بطور کامل و قطعی و حتمی فرض نمود. از این رو ممکن است مراد اخباری که با ظاهر مخالف کتاب و عقل و اجماعند، چنین حالی باشد  در کتاب شریف اصول کافی، زراره از امام باقر علیه السلام نقل می کند که فرمود:  چون جان بدین جا رسد - و اشاره به گلوی خود فرمود - عالم را توبه نباشد، و نادان را توبه هست.