پدیده اربعین با عقلانیت ابزاری سازگار نیست

اولین سخنران این نشست مسعود معینی پور دبیر علمی همایش ملی اربعین و استادیار دانشگاه باقرالعلوم گفت: عُرفی شدن اربعین و خطر این عُرفی شدن موضوع بحث من است. به عقیده من اربعین را می توان آئینی دانست که به سمت منسک می رود. منظور از منسک هم مجموعه رفتارهای مذهبی است که در بازه های مختلفی شکل می گیرد و به عرصه عمل می ر سد. منسک عموما توسط مردم عادی به وجود می آید و در یک بستر کاملا عرفی شکل می گیرد. البته باید توجه داشته باشیم بین دو نوع از عُرف تمیز قائل شویم؛ عُرف به معنای عمومی شدن توسط مردم و عُرفی شدنی که به سکولاریزم منتهی می شود.

وی افزود: یکی از ویژگی های مهم اربعین مقوله عمومی و مردمی بودن آن است به این معنا که هیچ نهاد یا سازمانی در شکل گیری این پدیده دخالت ندارد. البته در این بین باید به اربعین عراقی و ایرانی هم حواسمان باشد چون بسترهای جدید در ایران نشان داده که ما شناخت درست و خوبی از اربعین نداریم و عراقی ها در این باره از ما جلوترند. متاسفانه سیاستگذاران کشور ما چنین درکی از این تفاوت ندارند.

معینی پور در ادامه به مناظر مختلفی که از طریق آنها می توان راجع به اربعین بحث کرد پرداخت وتوضیح داد: در باب اربعین می توان از سه منظر تکوینی، تشریعی و علوم اجتماعی بحث کرد. منظر تکوینی یعنی اینکه با یک وجه الهی و قدسی آن را بیینیم و تبیین کنیم. وجه تشریعی به این معنا که اربعین جزو تشریعیاتی است که یکسری آداب و القاب خاص برای آن تعریف شده است. رویکرد آخر هم یعنی اینکه چون اربعین یک پدیده خودجوش و مردمی است پس از منظر جامعه شناسی هم قابل تحلیل است. علاوه براین، اربعین عقلانیتی دارد که یک نوع شجاعت و امنیت را تامین می کند چون طبیعتا در شرایط فعلی کسی نباید به کربلا برود و رفتن این حجم از جمعیت با هیچگونه عقلانیت ابزاری جور در نمی آید عقلانیت حاکم بر اربعین نوعی عقلانیت و حرکت خروج از جهالت است.

دبیرعلمی همایش ملی اربعین اضافه کرد: منظور من از عرفی شدن و سکولاری شدن، معنازدایی و روزمره شدن  پدیده اربعین است. ما اگر نتوانیم برای اربعین نوعی ما به ازای معرفتی، قلبی و رفتاری تعریف کنیم به سمت روزمره و عُرفی شدن آن می رویم. اگر به اربعین به عنوان یک پدیده حماسی و عاطفی نگاه کنیم و نگاه تقلیل گرایانه داشته باشیم و یا اگر امر سیاسی بر امر فرهنگی و فرم بر محتوا غلبه کند یعنی به سوی عُرفی شدن و روزمره شدن اربعین رفته ایم.

مختصات شیعه امروزی تغییر پیدا کرده است

جبار رحمانی، عضو هئیت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی واجتماعی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات به عنوان دیگر سخنران این نشست با اشاره به اینکه تشیع با پیاده روی اربعین و تحولات اخیر دچار نقطه عطف شده گفت: من تشیع امروزی که در پدیده اربعین حضور دارند را تشیع پس از صدام نامگذاری می کنم. چون در زمان صدام دسترسی به کربلا بسیار محدود بوده و فراغ و دوری از کربلا نوعی عظمت و هیبت ایجاد کرده بود که حضور درآنجا برای خیلی ها غیرممکن بود. پس از صدام این نوع از فراغ و حسرت رفع شد و در نتیجه مختصات تشیع تغییر کرد به عقیده من امروزه دوران تشیع سنتی به پایان خودش نزدیک است.

وی در ادامه به نظریه «اجتماعات تصویری» بندیکت اندرسون پرداخت و توضیح داد: اجتماعات تصویری مبتنی بر دوره معاصر ونوین است. در پدیده اربعین هم نوعی از این نظام تصویری شکل می گیرد. در واقع ما در این اجتماع یک جمعیت بزرگ و فراگیر را می بینیم که در آن دست الهی و فطرت خدا دخالت و حضور دارد. این جمعیت عظیم با یک منطق اعتقادی توجیه می شود و این روایت با یک نظام تصویری عجیبی شروع به تکثیر و انتشار می کند. اتفاقی که در این نمایش تصاویر رخ می دهد اینکه عمدتا تصاویر یکدست و یکسان دیده می شود و معمولا از هزینه ها، تلفات و نظرات افراد مختلف حرفی زده نمی شود. در واقع براین اساس اربعین به یک  فرایند فراملی تبدیل می شود که هیچ کس حتی جرات نقد آن را هم پیدا نمی کند. یکی دیگر از ویژگی های اجتماعات تصویری ادعاهای گزاف و بدون منطق و مدرک و برساخته بشری است.

رحمانی ادامه داد: شاخ و شانه کشیدن اعدادی وکمی و اینکه دائما روی این نقطه تمرکز شود که ما بزرگترین جمعیت مذهبی دنیا هستیم و مدام آمار و ارقام را به رخ سایر ادیان بکشیم و خودمان را قوم برگزیده ببینیم همگی برای این پدیده پیامدهایی دارد که ممکن است در آینده شاهد آن باشیم. نکته جالب اینکه برگزیده بودن و برتر بودن، منطق ادیانی است که در یک دوره ای سرکوب شده اند و تقریبا همه ادیان هم از این دوره ها داشتند. اما مشکل اجتماع تصویری این است که ما فکر می کنیم همه از آن پدیده یک تفسیر واحد دارند یعنی فکر می کنیم بچه، بزرگ و قومیت های مختلف همگی یک تفسیر از ماجرا دارند و به صورت تعمدی به سایر تفاسیر نمی پردازیم. بنابراین احتمال می رود که در آینده شاهد سیاسی شدن فزاینده این پدیده باشیم و مواردی چون تشیع انگلیسی و اینها از پیامدهای این اتفاقات است.

این پژوهشگر در ادامه افزود: لازم است که حاکمان حکومتی دست از تصاحب، تقلیل و دستکاری این پدیده بردارند و در عوض وجه همزیستی، انسجام و وحدت فراگیر شیعی تقویت شود چون پدیده اربعین در صورتی استمرار پیدا می کند که غیرسیاسی شود. با دستکاری هایی که ما در این پدیده می کنیم به سمت اینکه ما شیعه برتر هستیم می رویم و این نوع ذهنیت انحصارگرایانه ممکن است دعوای جدید درون شیعی به وجود بیاورد.

وی در پایان اضافه کرد: به عقیده من وضعیتی که در حال حاضر شاهد آن هستیم وضعیت ظهور تشیع نوظهور است. باید توجه داشته باشیم که تکثر امر قدسی و روزمره شدن آن باعث می شود امر قدسی و در نتیجه ذهنیت شیعه مختل شود.

ویژگی های اربعین ایرانی

محسن حسام مظاهری، ازپژوهشگران حوزه جامعه شناسی از دیگر سخنرانان این مراسم بود که درباره موضوع «اربعین ایرانی: الهیات سیاسی و پایان تاریخ شیعه» سخنرانی کرد. وی در ابتدای سخنانش ویژگی های اربعین ایرانی را مطرح کرد و گفت: بنده برای اربعین ایرانی چند ویژگی قائلم؛ برجسته سازی و اهمیت دادن به اربعین فراتر از یک آئین. آن اتفاق هم توسط وعاظ و منبری ها می افتد و هم توسط مسئولین نظام و یکسری نخبگان دولتی و حکومتی. برجسته سازی ابعاد جمعی و جمعیتی براین اساس مدام روی ماجرای بزرگترین جماعت مذهبی دنیا و این امار و ارقام تاکید می شود. نکته دیگر ماهیت سیاسی دادن به این پدیده است.

وی در ادامه ویژگی های اربعین ایرانی افزود: مطرح کردن «دیگری» در این پدیده که منظور از دیگری در اینجا غرب است از دیگر ویژگی های اربعین ایرانی است. به این معنا که مدام اربعین را در مقابل جهان غرب تعریف می کنیم و می گوئیم ر سانه های غربی به این موضوع بی توجهند و امثال اینها. وقوع غیرطبیعی و معجزه دانستن از دیگر ویژگی های این پدیده ایرانی است. همین که آن را غیرطبیعی بدانیم و دست خدا را در  این پدیده ببینیم همگی مبنی براین ماجراست. ماهیت بین المللی شدن اربعین و تاکید بر روی حضور مسیحیان و افرادی از دیگر کشورها خود براین اساس است. جالب اینکه ما برروی حضور مسیحیان خیلی تاکید می کنیم در حالیکه این حضور اصلا پدیده عجیبی نیست و در خیلی از کشورها اتفاق می افتد که افرادی از ادیان مختلف در مناسک سایر ادیان شرکت کنند. نکته قابل بحث اینکه ما انقدر که روی حضور مسیحیان و خارجی ها تاکید می کنیم بر روی حضور سنی ها تاکید نمی کنیم.

این پژوهشگر و جامعه شناس ادامه داد: اما رویکرد و ویژگی آخرالزمانی به پدیده اربعین آخرین ویژگی اربعین ایرانی که برای من بسیار مهم و قابل بحث است. براساس تاریخ مقدس شیعه، عاشورا سرآغاز غربت و ظهور امام زمان سرآغاز قدرت است. یکی از مسائل و دغدغه های امروز شیعه تطبیق دادن مسائل فعلی با مسائل ظهور است. پدیده اربعین یکبار دیگر پای این تطبیق ها را باز کرد. به این معنا که خیلی ها این اتفاق و حضور عجیب و غریب در اربعین را در راستای ظهور می دانند و برروی آن مانور می دهند. بعضا در سخنرانی های این دوران شنیده و دیده می شود که این پیاده روی را نوعی آمادگی و تمرین برای ظهور مطرح کرده اند. به این معنا که ما باید اربعین را شلوغ کنیم و در پیاده روی آن حاضر شویم چون قرار است سپاه ظهور را آماده کنیم.