گفته شد که دین هم یکی از مهمترین مصداق ها، بلکه مهمترین مصداق نعمت هایی است که نباید ضایع گردد. انسان یا نباید ادعای دینداری کند، یا اینکه باید به دستورات دین عمل کند. اگر از دستورات دین اطاعت کرد، بقیه نعمت های خدا را هم بر خودش تمام می کند؛ اما اگر به تعالیم دین عمل نکرد، یا ناقص و بد عمل کرد، نعمت دین را تضییع کرده و هیچ نعمت دیگری هم برای او نعمت نخواهد ماند.

در خطبه‌ ۱۷۳ نهج‌البلاغه است که حضرت فرمود:«وَاسْتَتِمُّوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَیْکُمْ بِالصَّبْرِ عَلَى طاعَةِ اللهِ وَ الْمُحَافَظَةِ عَلَى مَا اسْتَحْفَظَکُمْ مِنْ کِتَابِهِ»؛ نعمت‌هایی را که خدا به شما داده است، برای خود تمام کنید. چگونه؟! با استفاده صحیح از آنها در همان راهی که صاحبش می‌خواهد؛ یعنی در راه اطاعت از خدا، و حفاظت از آنچه که در کتابش بر عهده ما گذاشته است یا به طور کلی حفاظت از کتاب الله. اگر«مِنْ» را تبعیضیه بگیریم، معنای نخست حاصل می شود، و اگر بیانیه بگیریم، معنای دوم. به هر حال، باید برای استفاده درست از نعمت‌های خدا از خود مقاومت و صبر نشان دهیم و در اثر فریب‌های شیطان، سست و گمراه نشویم.

سپس فرمود:« أَلاَ وَ إِنَّهُ لاَ یَضُرُّکُمْ تَضْیِیعُ شَیْءٍ مِنْ دُنْیَاکُمْ بَعْدَ حِفْظِکُمْ قَائِمَةَ دِینِکُمْ»؛ یعنی این را هم بدانید که اگر ستون دین خود را حفظ کردید و ضایع نکردید، عدم استفاده از نعمت‌های دنیا و تضییع مال و امثال آن ضرر مهمی به شما نمی‌رساند. اما در نقطه مقابل،« أَلاَ وَ إِنَّهُ لاَ یَنْفَعُکُمْ بَعْدَ تَضْیِیعِ دِینِکُمْ شَیْءٌ حَافَظْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَمْرِ دُنْیَاکُمْ»؛ اگر دین را ضایع کردید، دیگر مراقبت از نعمت‌های مادی و استفاده از آنها برای شما سودی نخواهد داشت.

این نکته خیلی مهمی است که انسان قلباً باور کند که نعمت بودن نعمت ها به حفظ دین بستگی دارد؛ و لذا امام برای خودش و ما دعا فرمود که: « أَخَذَ اللهُ بِقُلُوبِنَا وَ قُلُوبِکُمْ إِلَى الْحَقِّ، وَ أَلْهَمَنَا وَ إِیَّاکُمُ الصَّبْرَ»؛ خداوند، دل هاى ما و شما را به سوى حق متوجّه سازد و صبر و استقامت را به ما و شما ارزانى دارد. باید از خدا خواست که محبت دین و مقاومت برای آن را به دل ما بیندازد.

خلاصه آنکه حفظ نعمت دین به پایداری در اجرای دستورات آن است؛ یعنی اطاعت از خدا و مراقبت نسبت به قرآن و  اوامر آن. از سوی دیگر، تضییع دین به ترک دستورات آن است، و یا به ناقص و بد انجام دادن آن.

تضییع تکالیف و فرائض الهی

برای مقدمه اشاره به یک نکته کلامی و اصولی لازم است. به عقیده ما هر تکلیفی، اعم از واجبات و محرمات و دیگر احکام شرعی، تابع مصالح و مفاسدی است که در آنها وجود دارد.

نه در عالم تکوین و نه در عالم تشریع هیچ‌ چیزی بی‌هدف و عبث به آفریده نشده و یا تکلیف نگردیده است. در جهان هستی، هر چیز برای هدفی خلق شده، و اگر به هدف از خلقت خود نرسد، ضایع شده است. ضایع شدن یعنی به هدف نرسیدن یک چیز، که از بی مصرف ماندن آن شروع می شود، و تا مصرف شدن در مسیر خلاف آن هدف ادامه می یابد که البته بدتر از اوّلی است. اگر میوه ای را به موقع نچینند و مصرف نکنند تا گندیده شود، می گویند آن را ضایع کرده اند؛ چه رسد به اینکه عمداً آن را زیر پا بگذارند و از بین ببرند.

درک این نکته که عالم تکوین و آفرینش بی هدف نیست، آنقدر مهم است که نشانه خردورزی و عقل است. در سوره آل عمران است که:« مسلماً در آفرینش آسمانها و زمین، و آمد و رفتِ شب و روز، نشانه‌های روشنی برای خردمندان است.» خوب! اولواالالباب چه کسانی هستند؟ در ادامه می فرماید:« اولواالالباب همان ها هستند که خدا را در حال ایستاده و نشسته، و آنگاه که بر پهلو خوابیده‌اند، یاد می‌کنند؛ و در اسرار آفرینش آسمانها و زمین می‌اندیشند؛ و می‌گویند: بار الها! اینها را بیهوده نیافریده‌ای! منزهی تو! ما را از عذاب آتش، نگاه دار!»

توصیه هم شده است که در نیمه شب و به هنگام نافله لیل به آسمان و ستاره ها بنگریم، این آیات را بخوانیم و در آنها تأمل کنیم.

همانند عالم تکوین، در عالم تشریع نیز هر تکلیف را با هدف خاصی تشریع کرده اند و نباید کاری کرد که ضایع شوند؛ یعنی ما را به این هدف نرسانند.

امیرمؤمنان صلوات‌الله علیه هم در حکمت ۱۰۵نهج البلاغه فرموده است: «إِنَّ اللهَ افْتَرَضَ عَلَيْكُمْ فَرَائِضَ، فَلاَ تُضَيِّعُوهَا»؛ خداوند فرايضى را بر شما واجب كرده، آنها را ضايع نكنيد. نماز و روزه و خمس و زکات و جهاد و امثال آن برای لذت بردن ما از زندگی و هموار کردن راه سعادت و جنت است و لذا همه سود آنها به خود ما برمی گردد. واجبات و محرمات برگردن ما حق دارند. حق آنها این است که ضایع نشوند. سر وقت و درست ادا شوند. اگر این حق را ادا نکنیم، آن نعمت‌ها را کفران و تباه کرده‌ایم. خیلی از امثال ما اصلاً غافل از آن هستیم که واجبات شرعی، نعمت‌های خدا بر ما است؛ چه رسد که بخواهیم حق آنها را ادا کنیم. برای همین است که برخی از بزرگان اهل معرفت فرموده اند که ما باید از عبادات خودمان هم استغفار کنیم.

لزوم استغفار از تضییع عبادات

مرحوم آیت الله شیخ جعفر شوشتری رضوان الله علیه از جمله این بزرگان است. ایشان به مناسبتی نوشته است:« خداوند تعالى فرموده است: أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون؛ اى مردم! پروردگارتان را بپرستيد و كسى كه شما و پيشنيان شما را آفريد، شايد تقوا پيشه كنيد. اين خطاب بر زبان یکصد و بیست و چهار هزار پيامبر، اوصيا، صالحان ، ملائكه ، حكما، عرفا و پيروان اديان جارى شده است. پس دقت كن! ببين آيا خدا را مطابق با اصول و آيين يكى از اديان سابق يا بر اساس دينى كه اينك مدعى پيروى از آن هستى، عبادت مى كنى؟!

 آنگاه دقت كن و ملاحظه نما، آيا تمام طول عمر، نصف عمر، يكسال، يك ماه، يك روز يا ساعتى از عمر خودت را صرف عبادت پروردگارت كرده اى؟! ... اى كاش ‍ به اين اكتفا مى كرديم كه خدا را عبادت نكنيم، اما، ما به جاى او دشمن خودمان و دشمن خدا را عبادت كرديم. حتى اكتفا به عبادت يك اله نكرديم، بلكه هواى نفس، دنيا، دِرهم و الهه هاى بى شمارى را پرستش كرديم.  به يك قِسم از پرستش آنها هم اكتفا نكرديم، بلكه به اقسام مختلف عبادتْ كه قابل تصور باشد، آنها را عبادت كرديم .»