*تولد و تحصیل

ملانجم الدین عبدالله بن شهاب الدین حسین بهابادی یزدی در اوایل قرن دهم هجری در بهاباد  از توابع یزد پا به عرصه وجود گذاشت. پدرش شهاب الدین ازمتدینان بهاباد بود که از تمکن مالی خوب و از منزلت و مرتبتی خاص برخوردار بود. ملاعبدالله بعد از رشد و شكوفایی و تحصیلات مقدماتی، پس از چندی اقامت در زادگاه خود، برای فرا گرفتن علوم دینی به شهرهای شیراز و اصفهان مسافرت کرد.

وی در شیراز به مدرسه ی صدریه ی منصوریه رفت و به كسب معارف پرداخت. ملاعبدالله در عین حالی كه به فراگیری علوم اشتغال داشت، به تدریس نیز مشغول بود و شاگردانی را تربیت کرد.

آخوند مدتی را نیز در جوار مرقد مطهر امام اوّل شیعیان امیرالمؤمنین(ع) در نجف اشرف به بحث و تدریس مشغول بود. از ثمرات این اقامت، حاشیه ی معروف وی بر كتاب "تهذیب المنطق سعدالدین تفتازانی" است.

مرحوم ملاعبدالله شرح نفیس خود را در روز چهارشنبه 27 ذوالقعده 967 هجری قمری در نجف اشرف به پایان رساند.

*استادان

ملا عبدالله در شیراز نزد عالم وارسته امیرغیاث الدین منصور شیرازی تولیت مدرسه ی معروف منصوریه مشغول به كسب معارف دینی شد و در اصفهان نیز از محضر بزرگانی چون جمال الدین محمود شیرازی از مشاهیر فضل و سرآمد شاگردان علامه دوانی تلمذ کرد.

*هم درسان

آخوند ملاعبدالله با ملا احمد اردبیلی معروف به مقدس اردبیلی و همچنین میرزا جان باغنوی شیرازی هم درس بوده است و هرسه نزد جمال الدین محمود (از شاگردان علامه دوانی) علوم عقلی را در شهر اصفهان فرا گرفته اند.

سرنوشت این سه همدرس و همكلاسی، چنین بود كه مقدس اردبیلی به راه فقه و زهد رفت و آخوند ملاعبدالله و میرزا جان باغنوی شیرازی به راه ادب گام برداشتند، به طوری كه ملاعبدالله از دانشمندان و مدرسان ادب و علوم كلاسیك سده ی دهم گشت و حاشیه هایی كه این دو تن بر كتاب های كلاسیك روزگار خویش نگاشته اند، سال ها است كه در شمار كتاب های درسی است.

*شاگردان

ملاعبدالله پس از كسب تحصیل و مهارت فراوان، علامه ی روزگار خویش گردید. كسی در دانش و تقوا و فضیلت به او نرسد. ملاعبدالله سال های طولانی به تدریس اشتغال داشت و در این دوران متفکران بسیاری از جمله شیخ بهاء الدین محمدبن حسین بن عبدالصمد حارثی جبعی عامل معروف به شیخ بهایی، شیخ حسن بن زین الدین بن علی بن احمد عاملی(فرزند شهید ثانی)، محمدبن علی بن حسین موسوی عاملی جبعی ملقب به شمس الدین و ...  در مكتب درس او تربیت یافتند.

*ملاعبدالله و دربار صفوی

شاهان صفوی بنا به دلایل مختلف دینی و سیاسی و مصالح حكومتی، ضمن احترام و تقدیس علمای دین از آنان در امورمختلف نظرخواهی می كردند. این احترام ها و تقدیس ها بیش تر برای حفظ موقعیت خویش و به منظور برخورداری از حمایت و پشتیبانی جامعه شیعی بود كه سر در فرمان عالمان و فقیهان داشتند. از آن سو علما نیز از این موقعیت برای گسترش و نفوذ مكتب تشیع استفاده فراوان بردند. به واقع، ارتباط آنان با پادشاهان صفوی، نقشی انكارناپذیر در گسترش و نفوذ تشیع داشت. به طوری كه تشیع در این زمان از انزوا خارج شد و با رسمیت مذهب تشیع، نشر و تبلیغ اندیشه های شیعی رواج فراوان یافت و دانشمندان و بزرگانی مانند محقق ثانی و شیخ بهایی و علامه بزرگوار مجلسی، با جهت دادن سیاست های دربار صفوی به سمت ترویج و تبلیغ تشیع، خدمات بی نظیری را برای اسلام و تشیع به انجام رساندند.

این دوران یكی از دوران های اوج گیری تفکر شیعی است. ملاعبدالله نیز از جمله عالمانی است كه در پرتو رابطه با دربار صفوی بر گسترش تشیع و حل مشكلات شیعیان تلاش های فراوانی به ثمر نشاند. آخوند از طرف سلاطین صفوی، سمت خزانه داری حرم شریف حضرت علی، علیه السلام، را بر عهده داشت و بعد از وفات او نیز فرزندانش عهده دار این سمت شد و طایفه ای كه اكنون در نجف اشرف به «بیت الملا» معروف هستند، منسوب به آخوندند.

*مقام معنوی و علمی

آخوند ملاعبدالله در زهد و تقوا کم نظیر بود. تعابیری از قبیل علاّمه ی زمان، فقیه منطقی، عالم فاضل، اتقی و ازهد عصر خود، شارح متفكر منطق، همه، دال بر علوّ درجه و شأن و مرتبت علمی و معنوی او است.

هر روز كه می گذشت، شكوفایی اخلاقی و عطر ملكوتی بر شاخسار وجود این فقیه منطقی فرهیخته بیش تر و افزون تر می گردید. دوری گزیدن از دنیای فانی، موجب آرامش نفس و اطمینان خاطر آن فرزانه ی والا گوهر شده بود، به طوری كه رسیدن به قلّه ی تكامل و تهذیب نفس برای او آسان شده و ارجمندی شخصیت ملاعبدالله را پدید آورد.

سخنانی كه از نفس گرم ملاعبدالله سرچشمه می گرفت، نه تنها نسخه ای كارآمد، بلكه دارویی شفابخش حساب می شد و نورانیتی ویژه با خود داشت.

آخوند ملاعبدالله در علم فقه نیز در غایت تبحّر و استادی بود، به حدّی كه گفته است اگر بخواهم، به توفیق خداوندی، می توانم تمامی مسائل آن را با ادّله و براهین عقلی طوری واضح و روشن کنم كه ابداً جای رد و مجال و چون و چرا.

*در گفتار دیگران

شیخ بهایی در حاشیه و تفسیر قاضی می نویسد: كه در خدمت آخوند ملا عبدالله یزدی كه صاحب حاشیه بر تهذیب المنطق، تلمذ كرده ام. وی، او را وصف به «علامه یزدی» كرده است.

سید علی خان كبیردر كتاب سلافة العصردرباره اش می نویسد: عبدالله پسر حسین یزدی، استاد شیخ بهاء الدین، علامه ی روزگار خویش است. كسی در دانش و تقوا و فضیلت به او نرسد. وی كتاب هایی مفید در علم فقه، علم منطق و... تألیف كرده است.

ملاامین احمد رازی ساكن هند در تذكره هفت اقلیم كه به سال 1010 هجری قمری نگارش یافته، در شرح احوالات آخوند ملاعبدالله بهابادی، به استادی وی در فقه و فقاهت اشاره کرده و در بیان مرتبت فقهی آخوند در ذیل عنوان «مولانا عبدالله» چنین می نویسد:

پیوسته به قلم گوهر نگار نقش تألیف و تصنیف بر لوح روزگار می نگاشت و در میدان و افاده ی لوای سبقت بر امثال و اقران می افراشت و مهارتش در فنون علم فقه به غایتی بوده كه می گفته اگر متوجه بدان علم گردم، به توفیق الله تعالی، برهان و دلایل عقلی بر مسایل فقهی گفته، چنان علم فقه را مدلّل سازم كه مجال چون و چرا نماند

*تألیفات

در تعریف علم منطق، چنین می توان گفت که منطق علمی است که به وسیله ی آن انسان از طریق تفکر در معلومات به مجهولات خویش دست رسی پیدا می کند. این علم، راه صحیح فکر کردن را برای انسان نمایان می کند. پس همه تلاش های علمی بشر نیازمند منطق است. جناب ملا عبدالله ، این فقیه منطقی، ژرف نگر به نوبه ی خود سرآمد علمای علم منطق در زمان خویش و حتی زمان های پس از خود بوده است. عظمت آثار قلمی این فقیه فرزانه و منطقی فرهیخته بر اهل دانش و حكمت پوشیده نیست. تألیفات آخوند ملاعبدالله در عین استحكام و جلالت قدر، عبارات آسان دارد. به دو زبان عربی و فارسی کتاب نوشته است. کتاب او برخوردار از حسن ایجاز است.

"حاشیه تهذیب المنطق سعدالدین تفتازانی به زبان عربی" از مهمترین آثار ملاعبدالله است که باعث اشتهار و شهرت ایشان نیز شده است. از دیگر آثار این عالم فقید می توان به "شرح تهذیب المنطق به فارسی"، "حاشیه بر مختصر تفتازانی"، "حاشیه بر مطوّل تفتازانی"، "التجارة الرابحة فی تفسیر السورة و الفاتحة"، "شرح قواعد در فقه شیعه"، "حاشیه بر حاشیه شریفیه"، "حاشیه بر حاشیه بر شرح شمسیه، الدّرةالسنیة فی شرح الرسالة الالفیة الشهیدیة"، "شرح العجاله"، "حاشیه بر حاشیه شریفیه و جلالیه"، "حاشیه بر مبحث جواهر از شرح تجرید"، "حاشیه بر مبحث موضوع علم از حاشیه دوانی" اشاره کرد.

عبارت زیر را آخوند ملا عبدالله در آغاز بعضی تألیفات خود از جمله حاشیه بر حاشیه دوانی آورده است:

«حمداً لمن خلق الانسان، علّمه البیان و شكراً لمن علّمه بدایع المعانی و روایع البیان و صلوات علی نیر المبعوث باكمل الادیان المبعوث با فصح اللسان وآله مصابیح العرفان و مفاتیع الفرقان»

*حاشیه ی بر حاشیه ی خطایی

این كتاب یكی از تألیفات مشهور دانشمند و ادیب شیعی آخوند ملاعبدالله بهابادی است. در علم معانی و بیان به زبان عربی است. آن چه آخوند ملاعبدالله به رشته ی تحریر در آورده، حاشیه بر حاشیه نظام الدین عثمان خطایی بر مختصر و مطوّل تفتازانی است. چون خطایی فقط تا باب تعریف مسندالیه به ضمیر از كتاب مختصر را حاشیه نگاشته است، ملاعبدالله نیز به همین بخش بسنده كرده و به دیگر باب های مختصر كاری نداشته است. حاشیه ملاعبدالله بر حاشیه خطایی 3000 بیت نوشته دارد، چنان كه خود ملاعبدالله در پایان آن مرقوم داشته، این كتاب در 17 ذی الحجه 962 هجری قمری در مدرسه ی منصوریه ی شیراز پایان یافته است. نسخه ی خطی از حاشیه بر حاشیه خطایی به خط نستعلیق و در 76 برگ در كتابخانه مركزی دانشگاه تهران موجود است كه گفته می شود به خط خود آخوند ملاعبدالله است. در كتاب قاموس تراجم تصویری از یكی از صفحات همین نسخه، به عنوان نمونه خط آخوند ملاعبدالله آورده شده است.

*استقبال علما از حاشیه ملاعبدالله

علامه دانشمند شیخ آقا بزرگ تهرانی(صاحب الذریعه) در مبحث حاشیه می نویسد: تاكنون حواشی بسیاری بر حاشیه ی عالمانه آخوند ملاعبدالله بهابادی نوشته شده است. نام تعدادی از آن ها به ترتیبی كه در الذریعه آمده است، ذكر می شود.

1 ـ حاشیه ی شیخ اسحاق حویزی بر حاشیه ی ملاعبدالله كه تا بحث قیاس پیش رفته و مشتمل بر 3000 بیت است.

2 ـ حاشیه ی آقا محمد تقی بن محمّد علی كرمانشاهی

3 ـ حاشیه ی ملا محمّد حسین بن اسماعیل یزدی پاشنه طلایی معروف به صراط المستقیم است

4 ـ حاشیه ی شیخ محمد حسن فرزند ملا محمد جعفر شریعتمدار

5 ـ حاشیه ی شیخ محمد سعید فرزند سید محمد طباطبایی

6 ـ حاشیه ی میرصدرالدین مدرس یزدی به نام مرصع الحواشی

7 ـ حاشیه ی معروف به كشف الاستار

8 ـ حاشیه ی معروف به تعدیل المیزان

9 ـ حاشیه ی شیخ عبدالرحیم

10 ـ حاشیه ی ملاعبدالرزاق لاهیجی

11 ـ حاشیه ی میرزا عبدالغفّار

12 ـ حاشیه ی میرزا علی رضافرزند كمال الدین حسین

13 ـ حاشیه ی میرزا محمّدفرزند احمد علی قراچه داغی تبریزی

14 ـ حاشیه ی محمد علی فرزند قربان علی اردبیلی

15 ـ حاشیه ی ملا محسن تهرانی

16 ـ حاشیه ی ملا محسن فرزند محمد طاهر قزوینی

17 ـ حاشیه ی میرزا محمد تنكابنی

18 ـ حاشیه ی میرزا محمد یزدی

19 ـ حاشیه ی سید محمد مهدی موسوی

20 ـ ملا نظر علی فرزند محسن گیلانی

21 ـ حاشیه ی یعقوب بختیاری حویزی

*اشتباه تاریخ نگاران

در بعضی از مراجع، نسبت ملاعبدالله بهابادی به اشتباه شهابادی نوشته اند. چنین به نظر می رسد كه اولین اشتباه در ذكر موطن ملاعبدالله، باعث نقل آن به وسیله ی سایر اصحاب تراجم و تواریخ شده است، در حالی كه در استان یزد، شهر یا بخشی به نام شهاباد وجود نداشته است و ندارد. می توان تنها بی دقتی در ضبط صحیح نام بهاباد و عدم آشنایی با موقعیت جغرافیای، آن باعث این سهو داشت. خود ملاعبدالله در بعضی عبارات، خود را به نجم بن شهاب موسوم عبدالله بهابادی معرفی کنند.

*یادگارهایی از ملاعبدالله در بهاباد

یكی از نوادگان آخوند ملاعبدالله تا چند سال پیش در حدود محلی كه هم اكنون به مزار ملاعبدالله( صاحب حاشیه) در بهابادمشهور و معروف است، می زیست و به تقوا و دیانت معروف بوده است.

همچنین از همین خاندان، قرآنی خطی به یادگار مانده كه گفته می شود قرآن شخصی آخوند ملاعبدالله بوده كه در بین نوادگان او دست به دست شده و به «قرآن ملاعبدالله» مشهور است. این قرآن هم اكنون در كتابخانه ی فاطمیه ی بهاباد نگهداری می شود.

*غروب غم انگیز

آخوند ملاعبدالله بهابادی بعد از عمری تلاش و مجاهدت در راه تعلیم و تعلّم، سرانجام در سال 981 هجری قمری در اواخر حكومت شاه طهماسب صفوی، چشم از جهان فرو بست و به دیار باقی شتافت.

در بهاباد زادگاه آخوند، بقعه ای متبركه وجود دارد كه به مزار ملاعبدالله بهابادی یزدی (صاحب حاشیه) مشهور و منسوب است. این بقعه زیارت گاه خاص و عام و مورد توجه اهالی بهاباد و سایر مناطق اطراف بود. كراماتی نیز از صاحب آن مزار نقل می شود. مزار آخوند ملاعبدالله در محدوده ای واقع شده كه بنابر قولی، سابقاً جزء املاك پدری این عالم شهیر بوده است

دعایی كه آخوند ملاعبدالله در پایان یكی از حواشی خود، نوشته چنین است "والحمدلله علی توفیق الاتمام والسلام علی سید الانام وعترته ذوالكرام".

*روحش شاد و یادش گرامی

گفتنی است به مناسبت گرامی داشت این عالم فرهیخته، کنگره بزرگداشت «علامه آخوند ملا عبدالله بهابادی» اواخر سال جاری برگزار می شود و محققان و پژوهشگران حوزوی و دانشگاهی می‌توانند چکیده مقالات خود را تا 15 شهریور و اصل آن را تا پایان آبان ماه به دبیرخانه کنگره به نشانی قم، ميدان شهدا، دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي، اداره همکاری‌های علمی و پژوهشی، دبیرخانه کنگره بین‌المللی آخوند ملاعبدالله بهابادی یزدی(ره) ارسال نمایند.

منبع:حوزه