شهر قم قبل از ورود حضرت معصومه(س) چگونه بود؟

عقیق: حضرت فاطمه معصومه عليها السلام در روز اول ذيقعده سال 173 قمرى در مدينه منوره ديده به جهان گشود. پدر بزرگوار آن حضرت، امام موسى كاظم عليه السلام و مادر گرامى‏اش حضرت نجمه خاتون مى‏باشد، كه بعد از تولد حضرت رضا عليه السلام به «طاهره‏» ملقب گرديد. (1)

بنابراين حضرت معصومه عليها السلام با امام رضا عليه السلام خواهر و برادر ابوينى هستند. در سال 201 قمرى در پى انتقال اجبارى امام رضا عليه السلام به خراسان، حضرت معصومه عليها السلام بعد از يك سال تحمل دورى برادر بزرگوارش از مدينه منوره عازم خراسان گرديد. از آن جايى كه حضرت فاطمه معصومه عليها السلام پيام آور فرهنگ و معارف اهل بيت عليهم السلام و مدافع مظلوميت امامان شيعه و تداوم بخش راه پدر بزرگوارش در مبارزه با طاغوت‏هاى زمان بود، عوامل حكومتى بنى عباس، در شهر ساوه به كاروان حامل آن حضرت حمله كرده و همراهان آن حضرت را  به شهادت رساندند. حتى طبق نوشته استاد محقق شيخ جعفر مرتضى عاملى در كتاب حياة الامام الرضا عليه السلام، آن حضرت را نيز مسموم نمودند (2) . حضرت فاطمه معصومه عليها السلام بر اثر مسموميت و شدت غم و اندوه در شهر ساوه بيمار گرديد و فرمود: مرا به شهر قم ببريد; زيرا از پدرم شنيدم كه مى‏فرمود: شهر قم مركز شيعيان ماست (3) . براى همين حضرت معصومه عليها السلام در 23 ربيع الاول سال 201 قمرى به شهر قم وارد شده و مورد استقبال عده زيادى از مردم مشتاق و شيفته اهل بيت عليهم السلام قرار گرفت. آن بزرگوار بعد از 17 روز اقامت در منزل موسى بن خزرج كه به «بيت النور» شهرت يافت، در دهم ربيع الثانى سال 201 هجرى ديده از جهان فرو بسته و در «باغ بابلان‏» محل فعلى مزار آن حضرت دفن گرديد.

شهر قم قبل از ورود حضرت معصومه عليها السلام

قم قبل از اسلام به صورت چند قلعه بوده كه عده‏اى زرتشتى و يهودى در آن زندگى مى‏كردند. بعد از اسلام با آمدن اشعرى‏ها (كه اصالتا شيعه و يمنى تبار بوده‏اند)، كم كم اين سرزمين توسعه يافت. در اوائل قرن اول و در سال 23 هجرى شهر قم توسط لشكر اسلام فتح گرديد و رفت و آمد مسلمانان عرب به قم آغاز شد. نخستين كسانى كه از اشعرى‏ها به قم آمدند عبدالله بن سعد و عبدالله احوص و عبدالرحمن و اسحاق از فرزندان سعد بن مالك بن عامر اشعرى بودند و به اين ترتيب ارتباط شيعيان خالص علوى با قم برقرار شده و مامن شيعيان گرديد. از آن زمان مردم قم به مذهب اهل بيت عليهم السلام علاقه خاصى پيدا كرده و به همين جهت مورد سختگيرى و بى مهرى خلفاى حاكم و ستمگر عصر خود بودند.

شهر قم قبل از ورود حضرت معصومه عليها السلام از آبادانى ظاهرى بى بهره بود و اهالى شيعى مذهب آن در اثر بى‏توجهى حاكمان مورد آزار و اذيت‏بودند، اما از لحاظ ايمان و اعتقاد مذهبى، اين شهر بهترين فضاى معنوى را داشته و زمينه پذيرش اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله و ياران با وفاى آنان در اين منطقه كاملا فراهم بود.(4)

به همين جهت امامان معصوم عليهم السلام در مناسبت‏هاى مختلف، شهر قم و اهالى آن را مورد  عنايت قرار داده و عبارات زيبايى را كه حاكى از علاقه‏مندى آن بزرگواران به اين خطه ايران بود، بيان مى‏كردند. حتى گاهى ائمه اطهار با فرستادن تحفه‏ها و هدايا اهل قم را مفتخر مى‏ساختند. از جمله مى‏توان به ابى جرير زكريا بن ادريس و زكريا بن آدم و عيسى بن عبدالله و چند نفر ديگر اشاره نمود كه به افتخار اخذ هداياى ارزشمندى همچون انگشترى و جامه و كفن از دست مبارك ائمه هدى عليهم السلام نائل شدند. (5)

به نظر مى‏رسد تعداد اخبار و احاديثى كه در مورد شهر قم از ائمه اطهار عليهم السلام روايت‏شده  است درباره هيچ يك از شهرهاى ايران روايت نشده است. مرحوم شيخ حسين مفلس در كتاب «تحفة الفاطميين‏» چهل حديث در باره قم نقل كرده است (6) .

در كتاب‏هاى معتبر شيعى همچون بحارالانوار; سفينة البحار و مستدرك سفينة البحار و... در اين رابطه روايات جامع و قابل توجهى نقل شده است. براى آشنايى بيشتر به برخى از اين روايات اشاره مى‏كنيم:

1- سلام بر اهل قم

امام صادق عليه السلام روزى با اشاره به عيسى بن عبدالله قمى فرمود: «سلام بر مردم قم! خداوند شهرهاى آنان را با باران سيراب كند و بركت‏ها را بر آنان نازل كند و بدى‏هاى آنان را به خوبى مبدل گرداند. آن‏ها اهل ركوع و سجود و قيام و قعودند. آنان فقيه و دانشمند و اهل درك حقايق و روايت و عبادت نيكو هستند» . (7)

2- راهى به سوى بهشت

صفوان بن يحيى كوفى معروف به بياع سابرى از نزديكترين و مطمئن‏ترين ياران امام رضا عليه السلام مى‏گويد: روزى در حضور امام رضا عليه السلام نشسته بودم كه از شهر قم و اهالى آن سخن به ميان آمد و اينكه آنان در زمان ظهور حضرت ولى عصر عليه السلام به سوى آن بزرگوار ميل خواهند كرد. در اين لحظه امام هشتم عليه السلام به اهل قم درود فرستاده و فرمود: «رضى الله عنهم، ثم قال: ان للجنة ثمانية ابواب و واحد منها لاهل قم; و هم خيار شيعتنا من بين سائر البلاد، خمر الله تعالى ولايتنا فى طينتهم; (8) خداوند از آنان خشنود باشد، سپس فرمود: همانا بهشت داراى هشت در است كه يكى از آن درها مخصوص مردم قم است. آنان شيعيان برگزيده ما در ميان ساير شهرها هستند. خداوند ولايت و محبت ما [اهل بيت] را با طينت آنان عجين كرده است.»

3- پايگاه ياران مهدى عليه السلام

عفان بصرى مى‏گويد: روزى امام صادق عليه السلام به من فرمود: «اتدرى لم سمى قم؟ قلت: الله و رسوله و انت اعلم. قال: انما سمى قم لان اهله يجتمعون مع قائم آل محمد - صلوات الله عليه - و يقومون معه و يستقيمون عليه و ينصرونه; آيا مى‏دانى چرا شهر قم را «قم‏» ناميده‏اند؟ عرض كردم:  خدا و پيغمبرش و شما آگاهتريد. امام عليه السلام فرمود: قم ناميده شده است‏براى اينكه اهل آن با قائم آل محمد صلى الله عليه و آله همراه مى‏شوند و با او قيام نموده و بر او استقامت مى‏ورزند و او را يارى مى‏رسانند.» (9)

در اين روايت نقش مردم قم و ساكنين اين شهر مقدس در حكومت جهانى حضرت مهدى عليه السلام مشخص شده است. با توجه به اين حديث، اهالى قم به ويژه دانايان و آگاهان آن، وظيفه‏اى مهم‏تر و مسؤوليت‏سنگين‏ترى نسبت‏به ساير شهرهاى ايران به دوش مى‏كشند و اين حقيقت، تلاش آنان را در زمينه‏سازى براى حكومت جهانى حضرت مهدى عليه السلام بيشتر از ساير سرزمين‏ها مى‏طلبد.

4- شهر قم در قرآن و وعده پيروزى بر اسرائيل

پيشواى ششم روزى با ياران خود نشسته و قرآن تلاوت مى‏كرد تا به اين آيه رسيد: «فاذا جاء وعد اوليهما بعثنا عليكم عبادا لنا اولى باس شديد فجاسوا خلال الديار و كان وعدا مفعولا (10) » ; «[اى بنى اسرائيل! ] پس هنگامى كه وعده [تحقق] نخستين آن دو فرا رسد، بندگانى از خود را كه سخت نيرومندند بر شما مى‏گماريم; تا ميان خانه‏ها [يتان] به جست و جو در آيند، و اين تهديد تحقق يافتنى است.»

ياران امام در اين لحظه پرسيدند: «جعلنا فداك من هؤلاء؟ فقال: ثلاث مرات، هم والله اهل قم (11) ; جانمان به فداى تو، اين گروه چه كسانى هستند؟ امام صادق عليه السلام سه بار فرمود: به خدا سوگند! آنان اهل قم هستند.»

5- پناهگاه فرزندان حضرت زهرا عليها السلام

امام جعفر صادق عليه السلام فرمود: «اذا اصابتكم بلية و عناء فعليكم بقم فانه ماوى الفاطميين (12) ; هرگاه [در تنگناهاى زندگى قرار گرفتيد و] بلاها و مصيبت‏ها به شما روى آورد، به سوى قم برويد; چون آنجا پناهگاه فرزندان فاطمه عليها السلام است.»

چنانكه اشاره شد، روايات متعددى از ائمه اطهار عليهم السلام در تجليل و تقدير از قم و اهل آن وارد شده است و در آن‏ها، شهر قم با القاب و عناوين ويژه‏اى مورد تجليل قرار گرفته است، از جمله آن‏ها نام‏هاى زير مى‏باشد: قم (شهر قيام)، حرم اهل بيت، شهر امن و امان، مركز ياران ائمه، قطعه‏اى از بيت المقدس، كانون شيعيان، آسايشگاه انسان‏هاى با ايمان، مجمع انصار المهدى عليه السلام، سرزمين مقدس، پرتگاه و محل سقوط ستمگران و گردنكشان، منبع علم و فضيلت و تقوى، سالم‏ترين شهرها و غيره.

6- اگر مردم قم...

با اين همه فضائل و مناقب كه در مورد شهر قم و ساكنان آن در سيره و سخن اهل بيت عليهم السلام وارد شده است، بايد توجه داشت كه اين‏ها مشروط به تداوم ايمان و اعتقاد به ارزش‏هاى اسلامى و ادامه راه اهل بيت عليهم السلام توسط مردم قم مى‏باشد و گرنه اگر كسى خيال كند كه چون قمى هست و يا اينكه در شهر قم زندگى مى‏كند و بدون عمل، مشمول اين رحمت و بركات الهى خواهد شد، به خيالى باطل و پندارى بى‏پايه و سست دچار شده است; چرا كه امام صادق عليه السلام فرمود: «تربة قم مقدسة و اهلها منا و نحن منهم، لا يريدهم جبار بسوء الا عجلت عقوبته; ما لم يخونوا اخوانهم (و ما لم يحولوا احوالهم)، فاذا فعلوا ذلك سلط الله عليهم جبابرة سوء! ; خاك قم مقدس است و ساكنان آن از ما اهل بيت هستند و ما هم از آن‏هائيم، هيچ حاكم [گردنكش و] ستمگرى به آن‏ها قصد سوء نمى‏كند مگر اينكه خداوند در عذاب او تعجيل مى‏فرمايد. البته به شرط آنكه [اهل قم] به برادران خود خيانت نكنند (و احوال خود را تغيير ندهند)، زيرا در آن صورت خداوند متعال ستمگران بيدادگر را بر آنان مسلط خواهد كرد.»