عقیق: سی و ششمین جلسه از سلسله نشست‌های تخصصی «آهات» به همت مرکز تخصصی احیاء امر، با همکاری گروه فرهنگ و هنر دانشکده معارف اسلامی، فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق (ع) برگزار شد.ا
ین نشست با موضوع «رزم‌خوانی و پیوند مداحی و جنگ: تحلیل نوحه‌های محرم ۱۴۰۴ در سایه جنگ ۱۲ روزه» به دنبال آن بود تا کارنامه هیأت‌ها و مداحی کشور را در تقابل با رژیم صهیونیستی و تمدن غرب بررسی کند و رهیافت‌های تولیدات هنری مرتبط را از منظرهای معارفی، فرهنگی، اجتماعی و هنری واکاوی کند.
پیوند علم و آیین، از کارنامه مداحان تا رزم‌خوانی جنگ
محمد مهدی سیار، شاعر و دبیر نشست‌های «آهات»، در ابتدای جلسه با اشاره به اهداف کلی این سلسله جلسات یعنی برقراری پیوند میان نهاد علم یعنی دانشگاه و یکی از ریشه‌دارترین نهادهای آیینی مذهبی یعنی هیأت، بر ضرورت دوسویه این تعامل تأکید کرد و گفت: علوم انسانی ما نیاز به بررسی پدیده‌های زنده و بالنده‌ای مانند هیأت دارد و هیأت و مداحی ما به عنوان یک هنر چندبعدی، جریان‌ساز و موثر در جامعه، نیاز به نقد و نظر و دقت علمی و دانشگاهی دارد و می‌تواند آیینهای باشد برای شناخت بهتر از خود و برای ترسیم مسیر آینده.سیار با مرور سابقه «آهات» در سال‌های اخیر که گاه به کارنامه محرم یک مداح، گاه به موضوعات مبتلابه هیأت و گاه به تحلیل یک نوحه تحت عنوان «یک نوحه، یک جستار» با مشارکت کارشناسان از منظر تخصص خود پرداخته، به ویژگی خاص محرم امسال اشاره کرد و گفت: محرمی که گذشت، دقیقاً متصل بود به جنگ ۱۲ روزه و دفاع مقدس؛ محرمی که گذشت، دقیقاً بعد از پایان موقت جنگ آغاز شد و این جنگ، جنگی نبود که بتوان آن را ساده انگاشت و تاثیر خود را در همه سطوح عزاداری ما بر جای گذاشت.
وی افزود: در اتاق فکر نشست‌های آهات به این نتیجه رسیدیم که باید به نحو مبسوط به این مسئله، یعنی موضوع رزم‌خوانی و پیوند مداحی و جنگ، بپردازیم و به نوعی کارنامه هیأت‌ها و مداحی کشور را در مسئله جنگ و تقابل آن با اسرائیل و دنیای غرب بررسی کنیم و ببینیم که چه اتفاقاتی افتاده؟ چه رهیافت‌هایی می‌توان به این تولیدات فراوانی که با این موضوع در هیأت شاهدش بودیم، داشت.
سیار با بیان اینکه در دور جدید این نشست‌ها، تمرکز بر موضوعات اجتماعی مطرح‌شده در نوحه‌های مداحان است. گفت: در دور جدید آهات بناست موضوعات اجتماعی مطرح‌شده در نوحه‌های مداحان مورد بررسی قرار گیرد. محرم امسال به دلیل اینکه بلافاصله بعد از جنگ ۱۲ روزه آغاز شد، حال و هوای خاصی داشت و بسیاری از مداحان کشور تلاش کردند به موضوع جنگ و خصوصاً ایران بپردازند.
سیار درخصوص مهمانان مهمانان این نشست گفت: مهمانان ما، دو تن از اساتید و صاحب‌نظران حوزه علوم سیاسی و جامعه‌شناسی مجتبی عزیزی و سیدجواد حسینی، هر دو عضو هیأت علمی دانشکده علوم سیاسی دانشگاه امام صادق (ع) و دو فعال در عرصه مداحی و نوحه‌سرایی، مهدی زنگنه و محسن عربخالقی هستند، که در سال‌های اخیر با آثار برجسته شعر و نغمه درخشیده‌اند.
ملیت، معنابخش هویت دینی
مجتبی عزیزی عضو هیأت علمی دانشکده علوم سیاسی دانشگاه امام صادق (ع) با تمرکز بر مضامین تکرارشونده در نوحه‌ها، اظهار داشت: مضمون‌هایی مانند یاد شهیدان و شهادت، شجاعت و آمادگی برای جهاد، نترسیدن از جنگ، و محور لبیک که به مهدویت اشاره دارد، بسیار تکرار شده بود؛ همچنین نصرت الهی، ماجرای حضرت موسی، دشمنی با یهود و صهیونیست‌ها، یادآوری خیبر، ولایت فقیه، و عبرت‌گیری از جنگ لبنان برای عدم اعتماد به دشمن.
عزیزی بحث را به فلسفه سیاسی و نگاه دینی کشاند و بر مفهوم «خود» تأکید کرد و گفت: از جنبه فلسفه سیاسی و نگاه دینی، هویت در عرصه جامعه‌شناسی سیاسی به مفهوم «خود» بازمی‌گردد؛ ما خود را چه می‌دانیم؟ این مفهوم سابقه تاریخی جدی دارد و اثرگذار است.وی با استناد به علمای پیشین، افزود: از دوران پیش از ملی‌گرایی مدرن غربی، علما خود را با هویت‌های محلی مانند طبری، بغدادی یا جبل عاملی می‌شناختند؛ دین از ابتدا با چنین هویت‌هایی درگیر نبود، بلکه آنها را معنادار می‌کرد.
این استاد دانشگاه، دین را هماهنگ با هویت‌های برساخته دانست و افزود: دین مشکلی با هویت‌های محلی مانند طبری یا ایرانی بودن ندارد، بلکه می‌خواهد انسان را رشد دهد و در محتوای این هویت‌ها دخیل شود؛ مثلاً معنای «قمی» یا «یزدی» را با ارزش‌های شیعی غنی ساخته است.
بین ملیت و مذهب درگیری نداریم
عزیزی بر نقش جمهوری اسلامی در اسلام تأکید کرد و گفت: رهبران جمهوری اسلامی، از جمله مقام معظم رهبری از دهه ۶۰، مفهوم ایران را با اسلام و تشیع منطبق می‌دانند؛ این معنا‌دهی، روالی تاریخی در نزد علمای شیعه است.وی پرداخت به ملیت در نوحه‌ها را «گامی رو به جلو» نامید و تصریح کرد: ما بین ملیت و مذهب درگیری نمی‌بینیم و بین دفاع از وطن و اعتقاد مشکلی قائل نیستیم؛ این توافق، رشدی است، هرچند هر حرکت رو به رشدی آفت‌هایی دارد و قابل نقد است.
هویت ملی در آثار دفاع مقدس کمرنگ بود
در ادامه، سیار با اشاره به کمرنگی هویت ملی در آثار دفاع مقدس، اظهار داشت: در دوران دفاع مقدس، در آثار مرتبط با آن، زیاد اسم ایران یا وطن نمی‌آمد؛ سرودهایی که در طول جنگ خوانده می‌شد، دال مرکزی و مفهوم اصلی آن حول مفاهیم تشیع شکل می‌گرفت.
وی به تصاویر نمادین رزمندگان اشاره کرد و گفت: پرچم جمهوری اسلامی ایران معمولاً در گردان‌های جنگ تحمیلی بود، اما ده‌ها پرچم یا حسین و یا فاطمه الزهرا در کنار آن دیده می‌شد.سیار با اشاره به سرودی از شهرام ناظری افزود: می‌گذرد کاروان روی گل ارغوان / قافله‌سالار آن سرو شهید جوان ... جان فدای وطنم / خاک ایران کفنم ؛ من خودم قبل‌تر با این مشکل داشتم و می‌گفتم مگر جان را می‌توان صرفاً فدای وطن کرد؟ اگر دین نباشد، آیا این شهید محسوب می‌شود؟
سیار با طرح سؤال از سیدجواد حسینی، بر اقتضائات اجتماعی این چرخش تأکید کرد و گفت: «ما با یک چرخش گفتمانی مواجهیم؛ فارغ از اینکه این رشد یا عقبگرد است، از دکتر حسینی می‌پرسم: چه اقتضائاتی ما را به این تغییر کشانده؟ به نظر شما، یعنی چه تغییراتی در جامعه رخ داده که امروز مذهبی‌ترین طیف‌ها و سنتی‌ترین هیأت‌های ما کلمه ایران را به راحتی استفاده می‌کنند و حول این دال مرکزی جمع می‌شوند؟
ملی‌گراترین آدم‌ها در جامعه ما مذهبی‌ترین‌ها هستند
در ادامه سید جواد حسینی، عضو هیأت علمی دانشکده علوم سیاسی دانشگاه امام صادق (ع)، به تحلیل مضمونی نوحه‌ها پرداخت و پررنگ شدن «امر ملی» را برجسته کرد، که بخشی از آن را به تحولات جنگ ۱۲ روزه و تأثیر آن بر جامعه، شعر و عاطفه شاعران نسبت داد.حسینی، ظرفیت واکنش‌پذیری مذهب تشیع به پدیده‌های اجتماعی را یکی از عوامل کلیدی برشمرد و به سابقه تاریخی آن اشاره کرد، از فتواهای علمای شیعه در جنگ‌های ایران با روس مانند کاشف‌الغطاء تا نقش آنها در نهضت تنباکو، مشروطه و انقلاب اسلامی، که به اوج رسیده است. وی این کشش تشیع را در تمایز با اهل سنت برجسته کرد و دلایل جامعه‌شناختی تاریخی آن را یادآور شد.
این استاد دانشگاه، جامعه ایران را دارای سه لایه هویتی توصیف کرد و افزود: ملی‌گرایی به معنای میراث سرزمینی کهن، اسلام و مذهب، و مدرنیته که نیمه‌تمام بر جامعه عارض شده است، سه لایه هوبتی مردم ماست.وی بر همزیستی مسالمت‌آمیز این لایه‌ها در بطن جامعه تأکید کرد و گفت: همان‌هایی که در زیارت اربعین شرکت می‌کنند، در آیینهای ملی چون شب یلدا یا سیزده به در هم حضور دارند. اختلافات عمدتاً میان نخبگان و روشنفکران است. دامن زدن غیرضروری به بحث امت-ملت توسط برخی نخبگان در جریان نوحه‌های ملی‌گرایانه محرم نمونه‌ای از آنهاست که نادرست بود.
حسینی، وزن‌گیری متفاوت این لایه‌ها در دوره‌های تاریخی را واکاوی کرد و گفت: در دهه ۶۰، پررنگی لایه مذهبی به شدت انقلاب و هسته انقلابی وابسته بود، در حالی که رژیم پهلوی بر باستان‌گرایی ملی تکیه داشت. جنگ ۱۲ روزه، نقطه‌ای بود که هویت ملی را برجسته‌تر کرد و واکنش جامعه به این رویدادها عامل اصلی آن بود. در هشت سال دفاع مقدس رنگ مذهبی غالب بود. حسینی، قدرت هضم‌کنندگی بالای مذهب تشیع را ستود و به مثال‌هایی مانند باز کردن راه کربلا در دفاع مقدس، یا عبارت «ایران حرم است» از شهید سلیمانی و اصطلاح مدافعان حرم اشاره کرد، که همه از ظرفیت شیعی برای جذب پدیده‌ها نشأت می‌گیرد.
این استاد دانشگاه در بررسی مداحان گفت: افرادی چون میثم مطیعی و مهدی رسولی وفادار به چارچوب‌های مذهبی بودند که از این دریچه به هویت ملی وارد شدند و عناصری چون وطن و پرچم سه‌رنگ را کمرنگ‌تر کرده‌اند، در حالی که مثلا محمود کریمی مفاهیم ایرانی را پررنگ‌تر ساخت و به کشش مخاطب توجه داشت.
حسینی، فضای دهه ۶۰ را به اتمسفر انقلابی و دیدگاه امام خمینی که جنگ را بر سر عقیده می‌دانست نسبت داد،گفت: در جریان جنگ ۱۲ روزه و در اندیشه رهبر انقلاب، ملیت با توجه به شرایط جامعه پررنگ‌تر شد.حسینی نوحه‌های محرم را عامل احیای هویت ملی دانست و گفت: اگر در گذشته جریان مذهبی به کم‌اهمیت دانستن وطن متهم می‌شد، امروز مذهبی‌ترین گروه‌ها ملی‌گراترین هستند.
ما مفهوم ایرانیت را مدیون صفویه است که بدون آن، ایران جزئی از امپراتوری عثمانی می‌بود، و از صفویه تا ورود مدرنیته و ناسیونالیسم که به آسیب امر ملی انجامید، اختلافی میان لایه‌های هویتی وجود نداشت؛ جنگ ۱۲ روزه این همزیستی را بازخوانی کرد.
از میراث ساسانی تا افراط‌های معاصر
محسن عربخالقی، مداح و نوحه‌سرا به ریشه‌یابی عمیق تاریخی «رزم‌خوانی» پرداخت و این مفهوم را نه تنها بازخوانی منظومه‌های حماسی و جنگی، بلکه پلی میان سنت‌های باستانی و مداحی معاصر توصیف کرد و گفت: این مفهوم از دوران باستان تا انقلاب اسلامی ارتقای تدریجی یافت. در حالی که افراط‌های اخیر موجب کمرنگ شدن شاعرانگی فاخر در آن شده است.
عربخالقی، رزم‌خوانی را به دوران ساسانیان نسبت داد، جایی که گوسان‌ها، شاعرانی با صدای رسا و توانمند، منظومه‌های حماسی و جنگی را می‌سرودند و اجرا می‌کردند گفت: رودکی به عنوان آخرین نمونه برجسته این سنت بود. با ورود اسلام و نگارش شاهنامه توسط فردوسی، نقالی در ایران پدید آمد. نقالان، با تمرکز بر شاهنامه‌خوانی، تا دوران صفویه بر مضامینی چون عدالت‌خواهی، ظلم‌ستیزی و استکبارستیزی می‌پرداختند. مضامینی که امروز در محافل دانشگاهی به عنوان «ادبیات مقاومت» شناخته می‌شوند.
عربخالقی به تبعید برخی نقالان در دوره‌های تاریخی به دلیل محتوای انتقادی‌شان اشاره کرد، که این سنت را نمادی از پایداری فرهنگی در برابر حاکمان جور و اشغالگران جلوه داد.
وی گفت: در گذار به سنت‌های مذهبی، دوران آل بویه (قرن ۴ هجری قمری) نقطه آغاز نوحه‌سرایی عمومی بود. در بغداد، دسته‌های عزاداری عاشورا راه افتاد و نخستین نوحه‌ها در فضای عمومی سروده شد، که به سرعت به ایران نفوذ کرد و در شیراز و طبرستان به سوگ امام حسین (ع) درآمد. بر اساس پژوهشی، علامت، سینه‌زنی و زنجیرزنی نیز به قرن‌های ۳ و ۴ هجری بازمی‌گردد.
این نوحه‌سرا، نقالی را ترویج‌دهنده حماسه ملی و ادبیات پایداری در برابر ظلم دانست و نوحه‌سرایی را ابزاری برای انتقال این میراث به خانه‌های مردم توصیف کرد و گفت: سربداران به عنوان پیشگامان نوحه‌های حماسی-سیاسی در سبزوار بودند که اقتضای زمانه‌شان را در محتوا منعکس می‌کردند.
عربخالقی گفت نخستین نقالی حماسه عاشورا، پرده‌خوانی و ورود تعزیه، بر اساس اسناد تاریخی در دوره صفویه رخ داد، جایی که نقالی ملی با حماسه مذهبی هم‌آغوش شد و نوحه برای امام حسین (ع) در کنار پرده‌خوانی ملی اجرا شد. وی تعزیه را از همین ریشه صفوی دانست و گفت: در قاجار، تلفیق کامل هنر نقالی یعنی زبان بدن، چهره، لحن و قوالی با نوحه، پدیدآورنده مداحی امروزی شد. عارف قزوینی در اواخر قاجار مبدع برجسته این تلفیق بود که میراث ساسانی-آل بویه را تا انقلاب اسلامی تکمیل و ارتقا داد.
عربخالقی، انقلاب اسلامی را نقطه ارتقای این دوگانه توصیف کرد و گفت: در این دوره، مداحی با ترکیب قوالی هند و پاکستان، تعزیه و نوحه، به شکلی مدرن درآمده و در حوزه‌های سوگ و حماسه رشد چشمگیری یافت.
این شاعر آیینی گفت: شعر اهل بیت و نوحه‌ها به نمونه‌های بی‌سابقه‌ای در ادبیات آیینی دست یافتند، که در هیچ دوره تاریخی پیشین دیده نشده بود. با این حال، دهه‌های اخیر دوران افراط‌های شکلی در مداحی است. این افراط‌ها، شاعرانگی را به حاشیه رانده و تمرکز را بر اشکال نوظهور و رسانه‌ای معطوف کرده است.
عربخالقی درباره نوحه‌های محرم ۱۴۰۴، گفت: در این نوحه‌ها شاعرانگی از دست رفته است. در تمام این دوران، شعر و هنر شاعرانگی همیشه یک پایه بوده؛ امروز وقتی به اشعار نگاه می‌کنیم، درمی‌یابیم که ما به جای شعر بیشتر به شعار رو آوردیم و در نوحه‌ها بیشتر به شعار یا به اسم‌ها پرداختیم.
از شعر به شعار رسیدیم
وی در مقایسه با شاعران مقاومت جهانی مانند محمود درویش، ابراهیم طوقان و پابلو نرودا افزود: این شاعران به جای اسامی شهدا یا افراد، اشعاری برای حرکت جامعه به سوی امید، بهبود و آزادی می‌سرودند؛ اما در نوحه‌های ما، به مفاهیم شعاری و ابیات شعارگونه رسیده‌ایم – یعنی تقریباً یک بیانیه سیاسی آخر راهپیمایی یا اطلاعیه ستاد کل نیروهای مسلح که به صورت موزون خوانده می‌شود که تأثیر محدودی دارد.
عربخالقی، عدم تعادل در ترکیب شعر و ملودی را یکی از ضعف‌های اصلی برشمرد و گفت: جایی که شعر شاعرانه استفاده شده، ملودی ضعیف است؛ جایی که ملودی غنی است، چون شاعر روی ملودی نوشته، ضعف تالیف و ادبیات داریم.
وی، با توجه به ۱۰ روز محرم و فشار جنگ ۱۲ روزه، تعجیل را عامل اصلی دانست و گفت: ۲۰ روز قبل محرم می‌دانیم جنگ است و باید بنویسیم، اما از ادبیات ۱۲ روزه به قافیه اسامی شهدا می‌رسیم، بدون اندیشه عمیق، نگاه نو به کربلا یا دریچه جدید از امام حسین به شهدا.
وی به دوران برجام اشاره کرد و گفت: در برجام، برخی مستقیم به آن می‌پرداختند، اما می‌توان از دریچه اهل بیت مانند حضرت رقیه (س) غیرمستقیم گفت: 'همه سیر از غذا هستند و من از جان خود سیرم، بمیرم هم غذا از دست این مردم نمی‌گیرم، هنری که معانی را القا می‌کند.محمد مهدی سیار در این بخش پرسید: آیا این ضعف به کمبود زمان برنمی‌گردد؟عربخالقی پاسخ داد که زمان کافی ۱۰-۲۰ روز پیش از محرم، وجود داشت، اما تعجیل و مستقیم‌گویی مانع عمق و شاعرانگی شده است.
سرمایه‌های اجتماعی در بحران: هوشمندی کریمی و نقد مدیریت فرهنگی
در ادامه این نشست، مهدی زنگنه نوحه‌سرا این محرم را درگیر بلاتکلیفی و فشارهای اجتماعی-رسانه‌ای توصیف کرد و بر تفاوت بنیادین با دفاع مقدس تأکید کرد و گفت: برنامه‌ریزی مداحان و شاعران از ذی‌القعده یا حتی رمضان برای محرم آغاز می‌شود اما محرم ۱۴۰۴ با ۱۴ روز بلاتکلیفی پیش از شب اول و ۱۲ روز تداوم جنگ همراه بود. ذاکران و هیأت‌ها در تردید بودند که آیا جلسات عزاداری برگزار می‌شود یا خیر.
زنگنه مقایسه مستقیم محرم ۱۴۰۴ با جنگ ۸ ساله را نادرست دانست و دو جهان متفاوت را توصیف کرد: دهه ۶۰ با پارادایم قدسی شهادت، در برابر ۱۴۰۴ با شهدایی که داشتیم متفاوت است. ما شهدایی تقدیم نظام جمهوری اسلامی کردیم که تا دیروز با سبک زندگی‌شان مسئله داشتیم؛ کسی که از نوک پا تا فرق سر تتو دارد، اما پدرش می‌گوید عاشق امام حسین بود و مداحی محمدحسین پویانفر گوش می‌داد.
زنگنه، محمود کریمی را به دلیل هوش هیجانی بالا ستود که در لحظه مدیریت درستی داشت و بر سرمایه اجتماعی دست گذاشت و گفت: او دست می‌گذارد روی اثری در دستگاه ماهور که محمد نوری خوانده؛ مگر کسی پیش از این جرئت خواندن از محمد نوری در هیأت را داشت.
زنگنه، تلاش همه مداحان را ستود و خطاب به مدیران فرهنگی گفت: سرمایه‌های اجتماعی را ساده به دست نیاوردیم؛ هزینه‌ها برای ساخت مهدی سیارها در شعر، محسن عرب‌خالقی‌ها در نوحه، محمود کریمی‌ها یا قطعه «در روح و جان من» محمد نوری شده اما مدیران فکر می‌کنند می‌توانند یک‌شبه فرهنگ را تغییر دهند.
در سال ۱۴۰۱ یک چهره و سرود سلام فرمانده از عید تا اسفند پروموت شد، اما در ایام جنگ یک بار از رسانه ملی پخش نشد؛ در جنگ، باز به سرمایه‌ها رجوع می‌کنیم.
زنگنه، حاج صادق آهنگران را سرمایه ۸ ساله دفاع مقدس دانست و گفت: دو دمه‌های کلاسیک مانند «امشبی را شه دین در حرمش مهمان است» یا «ای اهل حرم» را یک سرمایه اجتماعی و بخشی جدایی‌ناپذیر پازل عزاداری است. گویی بدون آنها، اعمال ناقص می‌ماند.
زنگنه بر رجوع به سرمایه‌ها در بحران تأکید کرد و گفت: وقتی وقت، حال و انرژی داریم، باید به سمت تولیدات جدید برویم تا در بزنگاه، دست روی موسیقی و ادبیات غنی بگذاریم. محسن چاوشی و کاظم بهمنی سرمایه اجتماعی بودند که در جنگ به کمک آمدند.
وی، شعار «ایران حسین تا ابد پیروز است» را قشنگ اما غیرماندگار دانست و گفت: وضعیت امروز نوحه به علت تکرار مضامین، ملودی‌های تکراری، بسامد کلمات قابل پیش‌بینی، و اجرا بدون خلاقیت، بدترین دوره تاریخی و یخبندان است.
وی با انتقاد از نوحه حسن صنوبری با ملودی «ممد نبودی» برای میثم مطیعی گفت: صرفا اسامی را به صورت موزون آورده؛ ملودی خاطره‌انگیز، اما بدون هنر. گویی دفارچه تلفن باز کرده بود. محرم امسال تولیدات زیادی داشتیم اما بی‌کیفیت بود.
نوحه‌های سیدالشهدا پرچم ایران را بالا برد
سیدجواد حسینی، نقدهای تخصصی نوحه‌ها را به رسمیت شناخت، اما از منظر مشاهده‌گر اجتماعی، این آثار را ظرفیت بزرگی توصیف کرد و گفت: جریان مذهبی با بازخوانی جدی سرمایه‌های اجتماعی، مسئله امر ملی را در دل جنگ احیا نمود. نوحه‌های سیدالشهدا نه تنها پرچم ایران را بالا بردند، بلکه خوانش ملی را در ایران پررنگ کردند.
وی این را اتفاقی خیلی بزرگ برای هر جامعه‌شناس سیاسی دانست و آن را فراتر از بحث‌های فنی، به عنوان رویدادی تأثیرگذار در بستر ایرانی معرفی کرد و گفت: در ایران این ماجرا اثرگذار بود و خوانش امر ملی را پررنگ کرد.حسینی، انسجام ملی را دغدغه‌ای دیرینه در جمهوری اسلامی برشمرد که پس از جنگ و به ویژه پس از ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ – تشدید شده بود تصریح کرد: شخصاً انتظار چنین سطح بالایی از همبستگی اجتماعی را نداشتم، اما دلایل متعددی از جمله بازخوانی‌های هنری در نوحه‌های سیدالشهدا به آن انجامید.
حسینی، دستگاه فرهنگی کشور را موظف به تولید بیشتر دانست و پذیرفت که باید فراتر از این سطح عمل کند، اما از سوی دیگر، آثار موجود را لذت‌بخش و تقویت‌کننده انسجام توصیف کرد و گفت شنیدن آنها نه تنها جذاب بود، بلکه جنبه اجتماعی‌شان جامعه را به هم پیوند زد.
مضمون‌های نوحه‌های امسال تکراری بود
سید مجتبی عزیزی با نقد محتوای برخی نوحه‌ها، گفت: به لحاظ محتوایی برخی اشعار خیلی پایین است و آدم تعجب می‌کند.وی نوحه محسن رضوانی با عنوان «زیور زخم» را ستود و گفت: شاعر و مداح ما از زیربنای زیبایی‌شناسی تشیع این مفاهیم را استخراج کرد که چقدر به تحمل زخم‌های جنگ معنا می‌دهد.
عزیزی، در ادامه ورود مصداقی به نوحه‌ها، بر مضمون‌های تکراری تمرکز کرد که محتوای جدیدی به مخاطب منتقل نمی‌کند اما نقاط مثبتی را برجسته کرد و گفت: تلمیح قرآنی «ان معی ربی» داستان موسی و بلاها، مورد اشاره رهبری، در چند شعر و نیز محتوای نوحه «الموت اولی من رکوب العار» از محمد رسولی و بنت الهدی الصغری از لبنان از نقاط مثبت نوحه‌های امسال بود.
سیار در این بخش از نشست اظهار داشت: دو جمله ما ملت امام حسینیم و امروز جمهوری اسلامی حرم است از شهید حاج قاسم سلیمانی چند سال ایران را ساخته است.
محسن عربخالقی نیز ادامه داد: به نظرم هیچگاه اسطوره‌ای مثل حاج قاسم سلیمانی نداشتیم. اسطوره‌ای که هم ملی و هم مذهبی بود.
عربخالقی در ادامه این نشست اظهار داشت: آن چیزی که توانست کار مداحان را نجات دهد بار ملودی است. روی هر کاری که دست می‌گذاریم تا درباره آن سخن بگوییم ملودی‌هایش را قبلاً ساخته‌اند، یعنی صرفا ملودی جذاب است. در یکی از نوحه‌های امسال در یک شعر آقای سیار فراز خوبی را داریم اما در ادامه همین شعر هم از شاعرانگی خارج می‌شویم و سراغ اسامی می‌رویم:
عاشق شدند و بند این منزل نماندند
لایق شدند و آرزو بر دل نماندند
جام شهادت را چه زیبا سر کشیدند
ما خواب بودیم و از اینجا پر کشیدند
خوشا پر کشیدن، به آغوش مولاحسین
یابن زهرا...
امسال ما در سوگ خدّام حسینیم
در ماتم خدام گمنام حسینیم
هر سال «حاجی‌زاده» با ما سینه می‌زد
گریان و صاف و ساده با ما سینه می‌زد
سلام ای حسین جان...
فدایت دل و جان
حسین یابن زهرا...
مولا حسین فاطمه، بر تو سلامی
از «باقری» و «ایزدی» و از «سلامی»
ما راویان و راهیان کربلاییم
ما عاشقان با «زیور زخم» آشناییم
به شوق شهادت، همه جان فدایتحسین یابن زهرا»
شعاری که به زور در نوحه‌ها آمده بود
وی با اشاره به اینکه امسال بسیاری از مداحان نوحه‌ای خوانده بودند که عبارت «ایران حسین تا ابد پیروز است» را داشت که گویی آنها را مجبور کرده بودند، ادامه داد: محمد رسولی که این شعار را سرود، خودش شعری گفته بود که حنیف طاهری و مهدی رسولی آن را خواندند اما این شعار را نداشت؛ بلکه گفته بود: «خون تو پیروزه».
یا محسن رضوانی در کاری که به زیور زخم پرداخته بود از ملودی استفاده کرد که عروسکی و کاریکاتوری بود، نه حماسی.
عربخالقی با اشاره به اینکه دستگاه‌های استفاده شده در نوحه‌های محرم امسال بیشتر ماهور و شور و چهارگاه است گفت: اگر حس نوستالژی حافظه تاریخی و هنر اجرای حاج محمود کریمی از ای ایران گرفته شود این نوحه قطعاً فراگیر نمی‌شد.
این نوحه سرا در ادامه نیز به فرازهای خوب برخی از نوحه‌های امسال اشاره کرد: به شمر زمانه می‌گوییم در این شعله آتش می‌گیری/ دعی بن دعی تو آخر امان‌نامه در دست می‌میری. یا نوحه خوبی امسال از محمد مروستی زاده داشتیم که محمدی‌پناه و بذری خواندند: «ای غم شیرینت با آدم و حوا». یا نوحه‌ای که آقای محرمی خوانده بود در دستگاه چهارگاه: «الرحیل عشق، می‌دهد سروش». نوحه دیگری بر وزن «دل بردی از من به یغما» داشتیم که محمدرضا بذری خوانده بود که ابتدایش اینگونه بود: «یک عمر گفتم که ای کاش در کربلای تو بودم» تا جایی که می‌گوید: «حالا کجا ایستادم؟» که بسیار مهم است. من مدتی است دست گذاشتم روی این موضوع که مردم باید به موقع در صحنه حاضر شوند. «به وقت آمدن» گوهر است. اگر مردم در جنگ ۱۲ روزه به میدان نیامده بودند موفقیت حاصل نمی‌شد. دشمن فکر می‌کرد ما در میدان حضور مردم را نداریم.
عربخالقی با اشاره به اینکه چرا برخی نوحه‌ها در محرم امسال شنیده و فراگیر نشد گفت: ذائقه مردم به سمت مداحی استودیویی یا باز تنظیم استودیویی تغییر پیدا کرده است. برخی اجراها اگر استودیویی می‌شد حتما بیشتر شنیده می‌شد.
زنگنه در بخش پایانی سخنان خود گفت: برای قضاوت نوحه نباید تنها به متن بسنده کرد. نوحه پیوند شعر و موسیقی است که در هیأت و جلسه مذهبی برای مخاطب و با همراهی آنها خوانده می‌شود. اگر از این منظر نوحه‌های امسال را بررسی کنیم به غیر از دو سه کار نتوانست نظر من را جلب کند.
کارکرد نوحه چیست؟
وی با اشاره به اینکه کارکرد نوحه چیست افزود: انتظار ما در نوحه کارکرد موزیکال است؟ یا اثری که باید برای هیأت خوانده شود؟ اصلا توقع ما از رزم‌خوانی چیست؟ از یک منظر همین که در مداحی به ایران پرداخته شود اتفاق خوبی است. قطعاً در محرم کارهای خوبی تولید شده که ما نشنیده‌ایم؛ چون ما فقط درباره حدود ۲۰ مداح صاحب رسانه صحبت می‌کنیم. اما اینکه گفته شد «خیلی از کارهای محرم امسال شعاری بود»، مگر شعار چیز بدی است؟ حتی اگر شاعرانه هم نباشد. شعار خوب، خوب است. گاهی شعارها خردمندانه است اما گاهی شعارها فاقد خرد است بلکه مقدار زیادی مضمون در آن سرریز می‌شود و شعاری ساخته می‌شود. چرا کسی تحت گفتمان امروز عاشورا را شعر نمی‌کند تا تاثیرگذار شود؟
این نوحه سرا گفت: ما می‌توانیم برای حضرت رقیه سلام الله شعری بگوییم که یک خانواده شهید هم با آن هم‌ذات‌پنداری کند. در محرم امسال یک تلاشی کردم و این شعر را سرودم:
با تاول پاهام/ میرم به جنگ شام
با زخمای صدام/ میرم به جنگ شام
سربندم معجر نیم سوخته
شمشیرم آه برافروخته
با بغضم حماسه می‌سازم
زینب هم چشم به لبم دوخته
با اینکه عمرم سه ساله اما
موهام سفید شد
به سن و سال نیست
باید برای حسین شهید شد
با تاول پاهام / میرم به جنگ شام
با زخمای صدام / میرم به جنگ شام
محسن عربخالقی در بخش پایانی سخنان خود گفت ایران بدون اهل بیت، ایران بدون امام حسین و امام رضا را نمی‌خواهم و دوست ندارم. این را با همه ایرانی بودنم می‌گویم. نوحه‌ای با همین موضوع ساختم:
وطنم ای وطنم، زخمِ تو، زخم تنم
تربت امام حسین تو کفنم
پرچمت رو می‌کِشن رو کفنم
ایران، جانِ جانِ جانِ جان
ایران، سرزمین دلیران
ایران، ای دیار هنر و حماسه و آل‌الله و قرآن
شیعه‌خانه‌ی امام زمانی
ایرانی ایرانی
زیر سایه‌ی حضرت سلطانی
ایرانی ایرانی
ریشه‌های ما به خاک
ریشه‌های ما به آب
شاخه‌های ما به آفتاب می‌رسد
رود گریه‌های ما
فقط به دریای غم طفل رباب می‌رسد
من تو همین خاک گریه‌کن شدم
من تو همین خاک سینه‌زن شدم
من خدا رو شکر می‌کنم فقط
که با سینه‌زنا هم‌وطن شدم
نگه‌داشتن این خاکو اجدادم
نگه‌دارن این خاکو اولادم
تا وقتی حسین باشه ایران زنده است
حسین آباده ایرانِ آبادم
شیعه‌خانه‌ی امام زمانی
ایرانی ایرانی
زیر سایه‌ی حضرت سلطانی
ایرانی ایران
وی افزود: اگر بنا داریم به مباحث بپردازیم با موضوعات کربلا می‌توان همه آنها را پوشش داد. شب هفتم محرم برای موضوع برجام گفتم:
بذار تشنه بمونم بذار آبو ببندن
بذار وقتی میبینن تلظیمو بخندن
دنیا شمشیر بشه من از پدر نمی‌برم
اون آبی که تو براش رو بزنی نمی‌خورم
من حنجرم رو میدم که تو رو نزنی
اصلا سرم رو میدمکه تو رو نزنی
عربخالقی گفت: شهدا با چه اسمی پرورش یافتند و رفتند و شهید شدند؟ از شهید یاد کردن خوب است اما فرهنگ شهید پروری فرهنگ سیدالشهداست و این موجب می‌شود که ما بتوانیم انسان پروری کنیم باید نگاه درست به کربلا و عاشورا داشته باشیم.
سیار در بخش پایانی این نشست گفت: هیأت انقلابی و سیاسی به معنای این نیست که انقلاب و سیاست پیوست باشد بلکه در هیأت نمی‌توان حرفی زد که جدای از انقلاب و سیاست باشد البته بیان این به هم پیوستگی کار هنری می‌خواهد.
منبع:فارس
