عقیق:عرفان امام علی (ع) توام با شناخت حقیقت اسلام و قرآن بوده و باطن شریعت در آن موج می خورده است،از این دیدگاه ،عرفان حقیقی همه جوانب زندگی اعم از ظاهر و باطن فردی و اجتماعی را شامل می شود از این رو تفکیک قائل شدن بین سخنان مولا در نهج البلاغه و مناجاتهایشان و دیگر سخنان ایشان کار بسیار سختی به نظر می رسد و حضرت در هر شرایطی به عرفان تکیه کرده زیرا یقین می دانسته اند که ریشه تمامی بدبختیهای ظاهری و باطنی بشر در فقدان معرفتشان نهفته است و جز عرفان حقیقی و معرفه الله به معنای واقعی کلمه راه نجاتی نیست.این معرفت به خداوند و قرب الی ا... در سوز و گدازهای عاشقانه امام معصوم در مناجاتهایشان در دل شب در میان نخلستانها و دل چاه به اوج می رسد مناجاتهایی که تفکر و تامل در آنها نشان می دهد که گوینده آنها عالم به معارف قرآن یا اصلا خود قرآن ناطق است امامی که رسول مکرم اسلام در وصف مقام با عظمتشان فرموده(یا علی لا یعرفک الا الله و انا)ای علی هیچکس تو را نشناخت غیر از خدا و من.حجت الاسلام و المسلمین محمد بهشتی استاد دانشگاه تهران و عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در تبیین عرفان و عظمت معنوی مناجات های امام عارفان میهمان گفتگوی ماست
-عرفان در لغت به چه معناست؟
عرفان در لغت به معنای شناختن،آگاه شدن ،دانستن و باز شناسی می باشد،و در اصطلاح علم و ادراک خاصی است که از راه تزکیه نفس و تصفیه جان به دست می آید یعنی از طریق سیر و سلوک مکاشفاتی نصیب سالک می شود که از وقایع و حقایق هستی اگاه شده و نیازمند تفسیر است
-امام علی (ع) به عنوان امام عارفان امامی معصوم و راه یافته به اسرار الهی بوده اند هدف عرفان از دیدگاه امام علی (ع) چه بوده است؟
-در خطبه یک نهج البلاغه آمده است (اول الذین معرفه و کمال المعرفته التصدیق و کمال التصدیق به توحید و کمال توحید و الاخلاص و له)اساس و آغاز دین داری شناخت خداوند است و کمال شناخت خداوند تصدیق به وجود او و کمال باور داشتن خدا اقرار به توحید و یگانگی اوست و توحید او با اخلاص نسبت به او تکمیل میشود که همان قرب الی الله مد نظر امام بوده است،محورهای عرفانی مد نظر امام را اگر بخواهیم به صورت اختصار بیان کنیم توحید محوری،ولایت مداری،زهد و آخرت گرایی در کنار تلاش اجتماعی و اقتصادی ،جهاد و حضور فعالانه در اجتماع ،بها دادن به تعقل و عزت نفس و تهذیب نفس عنوان نمود که از مهمترین توصیه هایی که امام به عارفان داشته اند و در زندگی روزمره اشان هم مشاهده میشده سفارش به توبه،تقوی و صبربوده است
-اگر بخواهیم عرفان امام علی (ع) را مورد بررسی قرار دهیم مهمترین خصوصیات عرفان ایشان در چه نکاتی قابل تامل است؟
-عرفانی که در متن زندگی فرد وجود داشته باشد را می توان جزء یکی از عرفانهای ناب عنوان نمود زیرا پنداشت غالب افراد از عرفان رهبانیت ،دنیا گریزی و انزوا گزینی است و متاسفانه رفتار و گفتار و عملکرد بسیاری از کسانی که ادعای عرفانی دارند بیانگر این حالات است که البته عرفان آنها توهمی بیش نیست،آنها بر این عقیده هستند که عارفان باید از مردم و مسائل اجتماعی دور باشند و در انزوا به سیر و سلوک و طی طریق ادامه دهند در حالی که امام متقیان در لحظه لحظه زندگی مبارکشان نشان دادند که عرفان را می بایست در متن زندگی وارد کرد،ایشان در زمان حکومتداری اشان که امام و خلیفه مسلمین بودند و قبل از آن هم نشان دادند در کنار حکومت داری و تدبیر امور مسلمین می تون عارف و زاهد هم بود و به سیر و سلوک معنوی و عرفانی نیز پرداخت،و مقاماتی را کسب کرد که غیر ازپیامبر احدی به آن نرسیده است،ایشان عارف انزوا پذیر و جامعه گریزی نبوده است در کنار عرفان ،فعالیتهای عام المنفعه و آبار علی و آباد کردن نخلستانها و حفر چاه ها و قنات ها و رسیدگی به امور یتیمان و...از امور مورد توجه عارف بزرگی است که عرض کردم غیر از پیامبر و امام علی کسی نتوانسته به این مقامات برسد،بنابراین ناب ترین عرفانها عرفان امام علی (ع) است .

اما دومین خصوصیت این عارف بی نظیر، شناختی توحیدی بوده است ،آغاز وپایان عرفان ایشان بر اساس توحید ناب،یگانه پرستی ،عبودیت و دلدادگی به خداوند صورت گرفته است ،در واقع عرفان ایشان همراه با عبادت،نماز،نیایش و دلسپردگی به خداوند توامان بوده است،و بزرگترین افتخار را برای خودشان بندگی خدا عنوان نموده اند(انا عبدالله و اخو رسول الله) بنده خدا و برادر رسول خدا(صلوات الله علیهم اجمعین)بودن را بالاترین شرف ها و امتیازات خود عنوان می کند.

سومین ویژگی عرفان ایشان عرفان توام با عقلانیت بوده است،مانند برخی از عرفا بدین گونه رفتار نکرده اند که ریاضت های سختی را تحمل کنند و با رفتار و اعمال ساختگی و جاهلانه و شیوه های دور از عقل بخواهند به عرفان دست بیابند و به سیر و سلوک ادامه دهند ،عرفان امام علی (ع) در نهج البلاغه گویای عملکرد بی نظیر عقلانی ایشان است،کلام امام از یک روح متعالی سرچشمه گرفته است ،روح امام علی(ع) چند بعدی است زیرا ایشان جامع الاضداد است،در کلامش عرفان است در اوج عرفانش فلسفه و در اوج فلسفه اش آزادی خواهی است و در اوج آزادی اش حماسه و در نهایت حماسه اش اخلاق است و در نهایت اخلاقش نهج البلاغه و سخنان و مناجاتهایشان را می بینیم که فرموده اند(قد احیی عقله و امات نفسه) ایشان سالکی را رونده راه می داند که عقل خود را زنده و نفس خود را می میراند ،بنابراین انسان کامل،انسان سالک است که با تهذیب و تزکیه نفس به این مقام رسیده ،مرحله به مرحله پیش رففته و با سیر و سلوک درها به روی او باز می شود تا به در باب السلام می رسد ،آنجا نهایت راه و قرب به خداست در اینجا حجابی دیگر نیست
- جلوه های عرفانی امام علی (ع) در چه مراتبی قابل ارزیابی و دسته بندی است و عرفان ایشان در دست یابی به چه مسائلی مشهود است؟
-اولین جلوه عرفانی قابل مشاهده در سیر و سلوک این امام معصوم،توحید و ایمانی است که مسبوق به شهود است یعنی شهود خداوند متعال،رسیدن به بالاترین درجات معرفت الهی،که (ذعل ابن یمانی)از ایشان می پرسد:(شما خدا را دیده ای)حضرت می فرمایند:(خدایی را که ندیده باشم پرستش نمی کنم)در این جمله ظرافت و لطایف خاصی قرار دارد امام می کوشد به عرفا و مردم تفهیم کند که من کسی نیستم که ندیده پرستش کنم،و سپس ادامه می دهند که:(خداوند سبحان را با چشم سر نمی توان دید بلکه این مشاهده به وسیله حقیقت قلب وایمان آشکار می شود،که این مقام بالاترین مقام عرفانی است که پیامبر و امام علی (علیهم السلام)به کسب آن نائل شده اند،ایمان به معاد ایشان بر اساس شهود است،که در این باره به صراحت فرموده اند:(اگر پرده های حجاب از پیش چشمم کنار برود به یقین من افزوده نمی شود)در برابر چشمان دیگر مردمان پرد ها و حجابهای بی شماری وجود دارد که مانع دیدن بسیاری از مسائل است که حتی درک ان هم برای ما قابل فهم نیست،که در روز قیامت برخی از این حقایق برای همه انسانها قابل رویت می شود،اما حضرت علی (ع) می فرماید:(اگر حجاب کنار برود بر یقین من افزوده نمی شود)یعنی اگر معاد و روز قیامت فرا برسد ووقایع پس از آن نیزبرای همگان مشهود شود ،چیزی برای امیرالمومنین تغییر نمی کند زیرا در مقابل چشمان ایشان جه دنیا چه آخرت پرده ای وجود نداشته تا حجابی باشد،رمز این مساله در معصوم بودن امام خلاصه می شود،گناه نمی کند و پرده ای در برابر چشم جان او قرار نمی گیرد،اصلا قبل از اینکه معادی بر پا شود معاد و قیامت را مشاهده کرده و همه حقایق را دیده است،و همه چیز برای ایشان عیان است.

شیخ مفید در کتاب(امالی)نقل کرده که :حضرت علی(ع) فرموده اند:(من پیامبر اکرم را تصدیق کردم به دین ایشان ایمان آوردم زمانی که حضرت آدم در بین آب و گل، بین روح و جسم قرار داشت،آن زمانی که هنوز عالم و آدمی آفریده نشده بود،و جهانی نبود ،من پیامبرر ا تصدیق نمودم )ایشان فرموده اند من نور نبوت را می بینم،اینگونه نبوده است که فقط از پیامبر چیزی بشنوند،حضرت علی در نهج البلاغه از پیامبر مکرم اسلام(سلام الله علیهم اجمعین)نقل کرده اند که:پیامبر به من فرموده اند:(انک تری ما اری و تسمع ما اسمع و...)یا علی آنچه را که من میبینم تو می بینی ،و آنچه را که می شنوم تو میشنوی ،فقط پیامبر نیستی و به شما وحی تشریعی نمی رسد اما آگاه به همه حقایق هستی،بنابراین با توجه به این شناخت و آگاهی به حقیقت، عرفان امام علی (ع)جلوه کاملی از معرفت نبوت،امامت،معاد ،توحیدمی باشد ،یک عارف چندین دهه تلاش می کند،ریاضت کشیده مجاهدت می کند تا گوشه ای از حقیقت و رمز و روموز هستی برایش آشکار شود اما همه این حقایق از ابتدای آفرینش که چه بسا قبل از آفرینش آدم بر ایشان اشکار بوده است.بنابراین امام علی(ع)را با هیچ عارفی نمی توان مقایسه کرد ،اصلا اصل مقایسه غلط است،زیرا عارفانی که بارها چله نشینی کرده اند هر گز نمی توانند و نتوانسته اند به گوشه ای از حقایق آشکار بر حضرت راه پیدا کنند.
-در عرفان امیرالمومنین (ع) عبادت خداوند متعال از چه جایگاهی برخوردار است؟
- در این باره پیامبر(صلوات ا... علیه)فرموده اند:جبرئیل بر من نازل شد و گفت:یا محمد می خواهی به تو بگویم به چه چیزی از صراط عبور می کنی ،گفتم آری بگو ،فرمود:تو عبور می کنی به نور خدا و علی به نور تو عبور می کند و نور تو از نور خداست سپس گفت:امت تو هم به نور علی از طراط عبور می کنند،و یقینا کسی که از نور علی بی بهره باشد در تاریکی و ظلمت همیشگی خواهد بود و در روز قیام به سعادت وسلامت اخروی نائل نمی شود،رسیدن به این مقام شامخ به عبادت و نحوه پرستش خدای متعال مربوط می شود اولین کسانی که با پیامبر مکرم اسلام نماز خواندند مولا علی و حضرت خدیجه بودند ایشان معنا و مفهوم واقعی عبادت و لذت عبادت را درک کرده بودند خداوند را در جملاتی ارزشمند اینگونه می خواهند بپرستند،خدایا تو را از ترس عذاب و آتش جهنم عبادت نمی کنم ،به خاطر بهشت و نعمت هایش عبادت نمی کنم ،تو را چون سزاوار عبادتی پرستش می کنم ،برخی از کسانی که توهم عرفان دارند و در توهمی خیال می کنند چیزی را کشف کرده اند دست از عبادت و پرستش بر می دارند و این در حالی است که امام علی (ع) تفاوت افراد را در اهمیت دادن به نماز و عبادات و وعمل به واجبات متذکر شده اند که اگر کسی به نماز بی اعتنایی کرد اصلا چیزی ندارد و درباره آن انسان نمی توان حرفی زد ،بزرگترین عرفای جهان امام علی (ع) را بی نظیرترین عرفا یاد کرده اند زیرا ایشان سر انبیا و اولیای خداست ،حضرت علی (ع) در نهج البلاغه اشتیاق خود را درباره عارفان حقیقی که بر اساس عقلانیت و توحید به سیر و سلوک می پردازند می فرماید:(در حکمت147 نهج البلاغه آه می کشد و شوق خود را در دیدن عاشقان واقعی و عارفان حقیقی بیان می کند که عارف واقعی کسی است که علم شهودی ومعرفت حضوری در کمال بصیرت در دل و جان آنان قرار دارد زیرا علم این عارفان حقیقی، علم حصولی و مکتب خانه ای نیست ،علم حضوری و شهودی است،اینان لذت یقین را چشیده و با یقین کامل حرکت می کنند عارف واقعی که با یقین پا در عرصه بگذارد ذره ای شک به وجودش راه نمی دهد و در همه شرایط ها،بسترها و موقعیت ها به یک روش و فقط براساس رضای خداوند عمل می کند و از آنچه دنیا داران از آن می ترسند نمی هراسد از مرگ واهمه ای ندارد،مصائب و مشکلات را تحمل می کند چون یقین دارد که خداوند متعال رفیق شفیقی است برای او و پشتیبانی است مثال نازدنی ،می داند با توکل و تکیه برآفریدگار هرگز به آخر خط نمی رسد و حشت نمیکند ،سپس امام می فرماید:(آنچه نادانان و جاهلان از آن وحشت دارند را دوست دارند و آنها فقط بدنهایشان در دنیا حرکت می کند در حالی که ارواحشان به ملکوت اعلی پیوسته است بنابراین در بحث عرفان امام علی(ع) به عرفانی در متن زندگی اهمیت داده می شود عرفانی توحیدی که همراه با تفکر و عقلانیت است
- امام عارفانی که امت رسول خدا با نور او مجوز عبور از صراط را دارند در عبادت چه می بیند که نیایشهای که از ایشان به ما رسیده انقدر سوز و گداز و مضامین عارفانه و عاشقانه دارد که برای  هر کلمه ان می بایست تفسیرها نوشت؟
-وقتی امام علی (ع) از کار مردم فارغ شده است اوست و خدای خودش ،اوست و خلوتش و راز و نیازهای عاشقانه اش و عباداتش ،برخی از مناجاتهایش در نهج البلاغه اینگونه اند:(خدایا تو برای دوستانت نزدیکترین همدمی و برای کارسازی آنهایی که بر تو توکل دارند از همه کس حاضرتری ،آنان را در پس پرده هایشان می بینی و در عمق درونشان برآنان آگاهی و اندازه بینش آنان را می دانی پس رازهای ایشان بر تو آشکار و دلهایشان به سوی تو در سوز و گداز است ،یا در دعای کمیل که از امام علی(ع) وارد شده است از نظر عرفانی بالاترین مفاهیم مشاده می شود،هر آنچه از اول تا آخر این مناجات مشهود است فوق دنیا و آخرت است همه و همه تجلی معرفت و عشق به وجود خداوند می باشد و بیانگرروابط یک بنده عاشق ،شیدا نسبت به ذات اقدس الهی است ،به سحرهای ماه رمضان و مناجات امام در دعای ابوحمزه ثمالی نگاه کنید که امام چگونه با خدا راز و نیاز می کنند یا در مناجات شعبانیه چه حالاتی بر امام رفته و چه واژه هایی از عمق درون ایشان بازگو شده است .از امام دعاها و نیایشهایی داریم که مملو از مضامین عرفانی و راز و نیازهای عاشقانه ای است که برخی از آنها ویژگی های خاصی دارند مانند مناجات شعبانیه که عرفا ویژگی این مناجاتها را همیشه مورد بررسی قرار داده اند از جمله حضرت امام خمینی (ره)بر این مساله اشاره داشته تا جایی که در وصیت نامه خود از مناجات شعبانیه یاد می کنند.امیدوارم از فرصت به دست آمده و نعمت حیات و درک ماه مبارک بتوانیم نهایت استفاده را برده و با توجه به نیایشهای ایشان و تفسیر و فهم و درک صحیح از آنها راه نزدیک شدن ببه حضرت حق را هموار تر نموده و به عرفان و آموزه های امام علی(ع) نزدیک تر شویم.
 

منبع:قدس

211008