عقیق: "شنیده ایم وقتی نمرود در برابر تبلیغات ابراهیم (ع) تاب نیاورد و تصمیم به سوزاندن ایشان گرفت وقتی ایشان را به درون آتش پرتاب کرد، دیدند ایشان روی آتش فرود آمد و از آن عبور کرد قبل از آن جبرئیل، فرشته باد و فرشته آتش آمدند و پرسیدند: آیا به کمک ما نیاز داری؟ ابراهیم (ع) پاسخ داد: او که من را آفرید و به رسالت مبعوث کرد علمش برای من کافی است؛ و این مناجات به وضوح این تابلو را به نمایش می گذارد." این جملات بخشی از سخنان حجت الاسلام والمسلمین مهدی اسماعیلی، پژوهشگر حدیث و استاد حوزه درباره مناجات شعبانیه و محتوای غنی آن است که مشروح آن از نظرتان می کند:
 

مناجات شعبانیه از نظر صحت منبع در چه درجه ای قرار دارد و از لسان کدامیک از معصومین (ع) بیان شده است؟
ذکر صلوات شعبانیه از امام سجاد (ع) نقل شده و از ادعیه بسیار معتبر و بامحتوا و با مضامین عالی است اما آنچه به عنوان مناجات شعبانیه مورد عنایت اهل معرفت بوده مناجاتی است که از امیرالمومنین (ع) نقل شده و این مناجات را بزرگان از علمای شیعه از جمله سید بن طاووس در کتب ادعیه ای که دارند نقل می کنند و از نظر سند این مناجات به امیرالمومنین (ع) می رسد.
در ارتباط با صحت انتصاب این مناجات به امیرالمومنین (ع) باید گفت با دقت و مطالعه در فرازها و متن این مناجات ذی قیمت، تعابیر بکار رفته در آن گویای آن است که این اثر گرانقدر معرفتی نمی تواند از لسان انسانی معمولی صادر شود و حقیقتا از لسان خاندان عصمت (ع) است و عارف صاحبنامی همچون امیرالمومنین (ع) می تواند چنین مناجاتی یا بهتر است بگوییم عرفانیه یا نامه عارفانه شعبانیه را بیان کنند.

فرازهای مختلف این مناجات دربردارنده چه مضامینی است و چه تابلویی را ترسیم می کند؟
من به شخصه آنچنان غرق در ابهت و فرازهای این مناجات شدم که از خود بیخود شدم وقتی فرازهای این مناجات را مرور کردم با خود اندیشیدم که حق این مناجات این نیست که در 10 یا 20 دقیقه آن را تفسیر کرد.
این مناجات یا نامه عارفانه با صلوات بر محمد (ص) و آل محمد (ص) آغاز می شود و این نکته ای است که در بدو امر باید دریابیم چرا وقتی می خواهیم با خدا درد و دل و مناجات کرده و از او خواهشی داشته باشیم با صلوات آغاز می کنیم؟
در پاسخ باید گفت روایاتی است که به ما آموخته اند هنگام راز و نیاز و درخواست از خدا برای دنیا و آخرت سعی کنید در ابتدا و انتهای آنها صلوات باشد چراکه قرآن در آیه 35 سوره مبارکه مائده می فرماید: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ وَابْتَغُواْ إِلَیهِ الْوَسِیلَةَ وَجَاهِدُواْ فِی سَبِیلِهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ؛ اى کسانى که ایمان آورده‏اید از خدا پروا کنید و به او [توسل و] تقرب جویید و در راهش جهاد کنید باشد که رستگار شوید.
یعنی اگر می خواهید به مقام قرب برسید باید از وسایلی که در اختیارتان قرار داده ام استفاده کنید بهتر آنکه از انسان های صالح و شایسته بهره بگیریم.
وقتی از ابتدای آفرینش را بررسی می کنیم، ائمه معصوم (ع) را برترین بندگان می یابیم از این رو در هنگام توسل به درگاه الهی این بزرگان را واسطه قرار می دهیم تا با حضور این شایستگان از خجلت خود بکاهیم.
امام صادق (ع) می فرمایند: هر کس آرزو و درخواستی دارد آداب دعا کردن این است که بعد از بردن نام خدا با صلوات بر محمد (ص) و آل محمد (ص) آغاز کنیم سپس حاجت را مطرح کرده و در پایان باز هم بر محمد (ص) و آل محمد (ص) صلوات بفرستیم چراکه خداوند عزوجل گرامی تر از این است که دو طرف دعا را بپذیرد اما خواسته وسط را نپذیرد و البته این صلوات فرمان خدا در قرآن است "ان الله و ملائکه یصلون علی النبی یا ایها الذین آمنوا صلو علیه و سلموا تسلیما"
اینجا خداوند بخشنامه صادر کرده است و خودش مجری است و همراه با ملائکه بر پیامبر (ص) صلوات می فرستند و بعد مومنین را امر می کند به این مهم.

آیا در این مناجات مسیر قرب الی الله که در عرفان مد نظر است ترسیم شده چه گام هایی را برای این مسیر بیان می کند؟
نخستین نکته این است که به خدا عرضه بداریم که به من توجه کن که من نگاه تو را طالبم خدایا! زمانی که تو را می خوانم صدایم را بشنو چراکه از دیگران فرار کرده و به تو پناه آورده ام و این نخستین مرحله و گام از سلوک الی الله و این مناجات نقشه راه این سیر است به سوی مقام قرب، یعنی گسستن از قدرت ها، آرمان ها افراد و اشخاص و پناه بردن به خدا و این از مقامات اهل تقرب است.
در احوال انبیاء داریم مثل حضرت یوسف (ع) که سال ها در زندان بود و از خدا می پرسد و خدا پاسخ می دهد خودت خواستی وقتی هم زندانی ات آزاد شد به او گفتی من را نزد اربابت یاد کن و همین باعث ماندن تو در زندان شد چراکه تو باید از خدا تقاضا کنی، فرعون و فرعونیان چه کسانی هستند و تو باید از همه آنها دل ببری.
این توصیه ای است که در شعبان باید به آن عمل شود؛ با خواندن این دعا و مناجات باید مودب به این آداب شویم تا دریابیم خدایی که از وضع من آگاه است چرا به دیگران پناه ببریم.
نکته بعد آنکه خدایا! من از تو بریدم چون آنچه نزد تو است برای من جذابیت دارد یعنی سالک الی الله از همه بریده و به یک نفر امید ببندد یعنی مسبب الاسباب که سررشته امور بدست او است این گام دوم در مسیر قرب است.
گام بعد آنکه این عارف و سالک به جایی می رسد که می داند خدا در هر حالی از درون او آگاه است و می داند در نیت او چه می گذرد و داریم که خداوند در نیت ما و گمان شما حضور دارد قبل از آنکه در فکر ما نقش ببندد. امیرالمومنین (ع) به ما آموزش می دهند که تو برابر شخصی هستی که از درونت مطلع است وقتی ما به این مرحله معرفت رب الارباب رسیدیم باید بدانیم آنچه خدا برای ما مقدر فرموده باید به آن راضی باشیم.
انبیاء که مقام قرب را طی کرده و سیر الی الله را پیموده اند بهترین نمونه این رضا هستند؛ شنیده ایم وقتی نمرود در برابر تبلیغات ابراهیم (ع) تاب نیاورد و تصمیم به سوزاندن ایشان گرفت وقتی ایشان را به درون آتش پرتاب کرد، دیدند ایشان روی آتش فرود آمد و از آن عبور کرد قبل از آن جبرئیل، فرشته باد و فرشته آتش آمدند و پرسیدند: آیا به کمک ما نیاز داری؟ ابراهیم (ع) پاسخ داد: او که من را آفرید و به رسالت مبعوث کرد علمش برای من کافی است؛ و این مناجات بوضوح این تابلو را به نمایش می گذارد.
یکی دیگر از وجوه تربیت معنوی این مناجات آن است که عارف بالله خدا را روزی دهنده خود می داند چیزی که متاسفانه عوام و خواص ما به این مهم بی توجه هستیم که روزی رسان کس دیگری است و او به عنوان خالق موجودات، روزی آنها را نیز می رساند.
بنابراین، خدایا! اگر تو مرا محروم کردی چه کسی من را روزی می دهد؟ عارف بااله کسی است که می گوید همانا خداوند رزاق و دارای قدرت استوار و بی نظیر است و هیچ نیرویی نمی تواند در قدرت و سلطنت او خلل ایجاد کند.
از دیگر نکات عالی و زیبای این مناجات بنابر نقل سیدبن طاووس همه ائمه (ع) آن را می خواندند و به خواندن آن توصیه شده این است که می گوییم خدایا! من به تو پناه می برم از غضبت و این از فرازهای مهم این مناجات نامه است.
درباره حالت غضب برای خدا باید گفت که در حقیقت غضب او زمانی به سراغ ما می آید که ما گناه کنیم و بنده حریم او را بشکنند و از مرزها عبور کند و حریم الهی را زیر پا بگذارد. از این رو، محروم شدن از لطف و رحمت الهی همان غضب او است ما می توانیم بگوییم دو دریچه به روی ما بسته می شود یکی رحمت و دیگر لطف الهی؛ این دریچه ها را اعمال زشت ما انسان ها می بندد و وقتی این بسته شد خسران در دنیا و آخرت در انتظار ما است.
بعد مناجات کننده به جایی می رسد که به جهل و ضعف و ناتوانی خود اعتراف می کند، در این مناجات به جایی می رسیم که بنده می گوید خدایا! من بنده ضعیف و ناتوان و گناهکار تو هستم و این از تعابیر زیبا و اوج بندگی عبد را ترسیم می کند فقط کافی است زبان به اعتراف گشوده شود به کمبودها و ضعف و نتوانی و خطاکاری و این از پله های مقام قرب است.
در فراز بعدی بنده می گوید: خدایا! از اسباب بیچارگی انسان غفلت او است مثل راننده ای که به دلیل غفلت با جان خود و دیگران بازی می کند، عبد نیز اینگونه است و در زندگی به دلیل کوتاهی در وظایف بندگی دچار خواب بی توجهی می شود اما در این مناجات می گوییم امید دارم معرفت و آشنایی با تو باعث شود نعمت هایت را به یاد بیاورم و از این خواب بیدار شوم و این آفت رشد معنوی را از خود دور کنم. سپس از غفلت و بی توجهی به خدا پناه می بریم و البته قبل از آن مقام متوکلین را خواستار می شویم یعنی از پله های سالک الی الله برای قله قرب مقام متوکلین است یعنی کسانی که بر خدا توکل دارند و در قرآن داریم "علی الله والیتوکل المتوکلون"، یعنی دنیا و اطرافیان را هیچ دیده و به لطف و عنایت حق که امور به دست او است متوسل شود.
در پایان باید تاکید کرد که برای درک و فهم مناجات شعبانیه این عرفان نامه باید کتابی قطور نوشته شود.