میراث ماندگار روایی از امام هادی(ع)

عقیق: زیارت جامعه کبیره یکی از مهمترین و کاملترین زیارت نامه‌های امامان معصوم(ع) می‌باشد که می‌توان با آن هرکدام از ایشان را از نزدیک یا دور زیارت کرد. این زیارت از سوی امام هادی (ع) در پاسخ به درخواست یکی از شیعیان صادر شده است. مضمون این زیارت نامه باورهای شیعه درباره امامت، مقام امامان و وظایف شیعیان در مقابل ائمه اطهار(ع) است. این زیارت یک دوره عالی از مباحث امام شناسی را در قالب فصیح ترین و دلنشین‌ترین عبارات بیان می‌کند.

به زیارت نامه‌ ای که اختصاص به امام خاصی نداشته باشد زیارت جامعه گفته می‌شود و از آنجا که این زیارت کاملترین و عالی ترین محتوا را داشته و متنی مفصل‌تر از بقیه دارد به زیارت جامعه کبیره معروف شده است. متن زیارت جامعه کبیره به گونه‌ای است که می‌توان با خواندن آن هر یک از امامان(ع) را از دور یا نزدیک زیارت کرد.

سند زیارت جامعه

این زیارت را شیخ طوسی در تهذیب و شیخ صدوق در من لایحضره الفقیه نقل کرده‌اند. علامه مجلسی درباره آن می‌گوید: این زیارت بهترین زیارت جامعه از نظر متن و سند و فصیح‌ترین و بلیغ‌ترین آنهاست. پدر ایشان نیز در شرح من لایحضره الفقیه می‌گوید: این زیارت، بهترین زیارت و کامل‌ترین آنهاست و من همواره در پرتو آن به زیارت ائمه اطهار(ع) در اعتاب مقدسه نایل می‌شدم.

متن این زیارت از امام هادی(ع) نقل شده است. ابن بابویه آن را از طریق محمد بن اسماعیل برمکی از موسی بن عبدالله نخعی و او از امام هادی(ع) نقل کرده است. جوینی خراسانی در فَرائِدُ السِّمْطَین آنرا از حاکم نیشابوری از طریق ابن بابویه آورده است. با وجود این، این زیارتنامه بر پایۀ تقسیم حدیث به روش سَنَدی، به علت وجود موسی بن عبدالله نخعی در میان راویان آن، که شخصی مُهمل و ناشناخته است صحیح به حساب نمی‌آید، البته، از نظر حدیث شناسان سده‌های نخستین هجری، که به کمک قرائنی حدیث را تنها به صحیح و غیرصحیح تقسیم می‌کردند، این زیارتنامه صحیح به شمار می‌آمده است. اعتماد ابن بابویه به این زیارت، خود از مرجحات و از قرائن تقویت کننده سند آن است. افزون بر این، شیعه امامی آن را به گونه‌ای تلقی به قبول کرده‌اند که اگر فرد بصیر و اهل نقدی بخواهد، می‌تواند بر صحت آن ادعای اجماعِ کاشف از قول معصوم کند.

شُبَّر این زیارت را در ردیف نهج البلاغه و صحیفه سجادیه قرار داده که فصاحت و بلاغت آنها در مرتبه‌ای است که صدور آن از غیر معصوم پذیرفتنی نیست. احسائی نیز پس از بررسی سند زیارت جامعه کبیره می‌گوید این زیارت از جهت لفظ و معنا در مرتبه‌ای است که انسانِ آگاه پی می‌برد که کلام معصوم است و لذا نیاز به بررسی سند ندارد.

محتوای زیارت جامعه کبیره

زیارت جامعه کبیره در واقع توصیف بلند و بلیغی است از جوانب گوناگون از اصل امامت، که از نظر شیعه استمرار دین، منوط به اعتقاد و تمسک به این اصل است. به دلیل محتوای این زیارت بر مضامینِ ناظر به مقامات امامان، امام هادی(ع) فرموده‌اند که پیش از خواندن این زیارت، زائر صد بار تکبیر بگوید تا دچار غلو در حق امامان نشود.

در این زیارت، اهل بیت(ع) پیامبر، جانشینان بر حق وی وصف شده‌اند و به تمام آموزه‌های شیعی به زبانی فصیح اشاره شده است، از جمله به ارتباط ائمه با پیامبر اکرم(ص)، برشمردن مقامات علمی و اخلاقی و سیاسی ائمه(ع)، اسوه بودن آنان، ارتباط امامت و توحید، رابطه امام شناسی با خداشناسی. از دیگر مباحث مطرح در این زیارت، عصمت اهل بیت(ع)، یکپارچگی خلقت ایشان، تولی و تبری و رجعت و تسلیم است. در این زیارت فضائل امامان به زبانی فصیح و در پیوند با قرآن و سنت به بهترین وجه بیان شده است.

فرازهایی از زیارت جامعه کبیره

در مقطع ابتدایی زیارت، «‌السَّلامُ عَلَیکُمْ یا أَهْلَ بَیتِ النُّبُوَّةِ وَ مَوْضِعَ الرِّسَالَةِ‌» امام هادی(ع) این معانی را آورده‏ است: خداوند متعال اهل بیت(ع) را به کرامت خود مخصوص کرده و آنان را پایگاه رسالت و محل رفت و آمد فرشتگان و محل نزول وحی قرار داده ‏است. این کار خداوند از صفات کمالیه‏ای ناشی شده است که اهل بیت(ع) دارای آن بوده و به واسطه آن به قله‏ای رسیده بودند که در بلندای آن، میان علم و حلم و کرامت و رحمت جمع نموده بودند. اهل بیت(ع) پایگاه رسالت خداوندی بوده‏اند. چرا که خداوند متعال آن‏ها را گذشته از رهبری مسلمانان، برای تصدّی منصب رهبری بشریت انتخاب کرده است.

امام هادی(ع) در فراز «‌السلام علی ائمة الهدی و مصابیح الدجی‌» بر نکات ذیل تاکید می‌کند: اهل بیت(ع) پیشوایان هدایت‏اند و دیگر کسانی که از اهل بیت(ع) نیستند اما متصدی امر امامت می‏شوند، مخالف خطّ هدایت بوده و جزو ائمۀ ضلال یا پیشوایان گمراهی محسوب می‏گردند. به همین دلیل است که معارف دین را جز از پیشوایان از اهل پیامبر اکرم(ص) نباید گرفت و مسیر حرکت جز مسیر حرکت آنان نباید باشد. ائمه(ع) کسانی هستند که دارای عقل کامل بوده، پناهگاه مردم جهان و وارثان پیامبران بوده و آنان مَثَل اعلای انسانیت‌اند که دیگران باید به آن‏ها اقتدا کنند و صاحبان دعوت به بهترین کمال‏ها هستند که دیگران باید دنباله‏ رو آنان باشند. اهل بیت(ع) محل معرفت خدا و مسکن برکت خدا می‏باشند. آنان معدن حکمت خداوند متعال، حافظان سر حضرت حق، حاملان علم کتاب او و جانشینان پیامبر او می‏باشند. این دعوت کنندگان به سوی حق دارای چند ویژگی هستند که اصالت آن‏ها را در مسیر الهی‏شان روشن می‏کند: آنان دعوت کنندگان به سوی خدا و راهنمایان مردم به راههای رضایت و خشنودی حضرت احدیت‏‌اند. ائمه(ع) در راه اطاعت از اوامر خداوند متعال ثابت قدم هستند.به خداوند متعال محبت تام و تمام دارند. در توحید خداوند متعال مخلص هستند. شعائر الهی از قبیل امر و نهی خداوند متعال توسّط آنان آشکار می‌شود. آنان هیچگاه در کلام و گفتار و همچنین در عمل از امر خداوند متعال پیشی نمی‏گیرند.

در ادامه زیارت به اصلی‏ترین عناصر فکری تشیع اشاره می‌کند:ایمان به این‏که جز خدای یکتا خدائی نیست و از هر گونه شریک منزه است. ایمان به این‏که حضرت محمد(ص) بنده خاص و برگزیده و رسول پسندیده خداوند است .ایمان به اینکه امامان شیعه نیز دارای مقام عصمت و کرامت هستند.

در فرازهایی از این زیارت به جنبه‏های عملی رفتار ائمه اطهار این چنین اشاره شده است: برقرار داشتن عهد و میثاق الهی و محکم نمودن پیمان طاعت آن ذات اقدس. نصیحت کردن مردم و خیرخواهی برای آنان در آشکار و پنهان برای رضای خدا. دعوت مردم به راه حقّ به وسیله برهان و حکمت و پند و موعظه نیکو. ایثار دائم در راه خداوند با گذشتن از جان و صبر کردن بر ناملایمات .برپاداشتن نماز و پرداخت زکات و عمل کردن دائم به سایر عبادات و حدود دین اسلام. حفظ شریعت اسلامی به جهت سالم ماندن از تحریف.تسلیم در برابر قضا و قدر الهی. تأکید بر وحدت راه پیامبران و تصدیق پیامبران گذشته.

فراز دیگر این زیارت «‌فالراغب عنکم مارق واللازم لکم لاحق والمقصر فی حقکم زاهق‌» به عاقبت گروه دوستداران اهل بیت(ع) و دشمنان اهل بیت(ع) می‌پردازد و دوستداران را اهل سعادت و دشمنان را اهل شقاوت معرفی می‌کند. در فقرات «‌فبلغ اللّه‏ بکم أشرف محل المکرمین وأعلی منازل المقربین وأرفع درجات المرسلین‌» این نکات را بیان می‌کند: ضرورت ایمان به رجعت ائمه و بر پا شدن دولت آنان. اهمیت زیارت قبور ائمه(ع). اهمیت ایمان به رجعت. ضرورت آمادگی دائم برای کمک رسانی به دولت آنان تا این‏که آن دولت در سرتاسر زمین حکم فرما شود .ضرورت بیزاری جستن از دشمنان آنان. خوشحالی مؤمنین به آنچه خداوند متعال به دست اهل بیت(ع) روزی آنان گردانیده است. وحدت مسلمانان به صورت صحیح، جز تحت لوای اهل بیت(ع) تحقّق نخواهد یافت. ایمان به اهل بیت(ع) امری عاطفی نبوده بلکه باید از سر بیداری، ادراک، تحقیق و پژوهش باشد.