آیت الله شبیری زنجانی؛ زندگی علمی

» عقیق:سید» اهل زنجان بود. او دوره های مقدمات و سطوح درس حوزه را در زادگاهش به پایان رسانده و در این مدت از محضر بزرگانی چون؛ همانند شیخ زین العابدین زنجانی، میرزاعبدالرحیم فقاهتی، میرزا ابراهیم فلکی حکمی و شیخ عبدالکریم خویینی استفاده کرده بود.

او پس از چندین سال تدریس علوم دینی در زنجان برای سیراب شدن از چشمه جوشان علم و عبادت، حضرت آیت الله العظمی شیخ عبدالکریم حائری یزدی در سال 1306 شمسی (1346 ه. ق) همراه با همسرش به قم مهاجرت کرد.

»سید احمد» صبح روز یازدهم اسفندماه مقابل حرم که رسید، ایستاد و دست ادب به سینه گرفت و درحالی که لبخند رضایت بر لب داشت نگاهش را به حرم دوخت.

سلام و عرض ادب به ساحت مقدس کریمه اهل بیت علیهم السلام، در آغاز هر روز، سنت دیرینه علماء و متدینین قم است اما نگاه روز جمعه، یازدهم اسفندماه سید احمد به حرم با نگاه دیروز او متفاوت بود.

مدتها بود که نگاهش سرشار از دعا و توسل و تمنا شده بود و چهره اش مضطرب از یک انتظار. هرچه از اسفند می گذشت و روزها از شمیم خوش بهار سرشارتر می شد اضطراب انتظار سید هم فزونتر می شد تا اینکه این انتظار به پایان رسید و آن اتفاق شیرین رقم خورد.

صبح روز جمعه، یازدهم اسفندماه وقتی که سید احمد نگاهش را به حرم دوخت نه منتظر بود و نه مضطرب. او پدر فرزندی شده بود که روز گذشته ، دهم اسفندماه سال 1306 (ه.ش) منزل او را روشنایی می داد.

حالا نگاه سید به حرم نگاهی سرشار از تشکر و دعا برای آینده اولین فرزندش بود.

او به پیشنهاد همسرش و به شکرانه همجواری با حرم دختر حضرت موسی بن جعفر علیهم السلام فرزندش را موسی نامید.

»سید موسی» اولین فرزند پسر «سید احمد زنجانی» به مرور زمان سخن گفتن آموخت و برای اولین بار واژه «آب» را بر زبان آورد: «پدرم می گفت یک روز که به وشنوه رفته بودیم کنار جوی آب که رسیدیم گفتی آب«

او از همان دوران کودکی پرشور و حال بود.

یک روز سید احمد وقتی که از درس و بحث فارق شد سید موسی را درحال بازی کردن بر لبه پشت بام دید. دستش را رو به پسر برد و با صدای بلند گفت: میفتی.

سید موسی با لحن شیرین کودکانه جواب داد: دیروز رفتم پس چرا نیفتادم؟

و پدر مبهوت می ماند که چگونه پاسخ این استدلال را بدهد و پسرش را متوجه این قضیه کند که نیفتادن دیروزت دلیل بر نیفتادن امروزت نمی شود.

آیت الله سید احمد زنجانی استدلال شیرین سیدموسی را در حاشیه کتاب الکلامش می نویسد.

یک اتفاق تاثیر گذار

شور و حال کودک سید احمد زنجانی زبانزد مردم محله بود و همه ˈ سید موسیˈ را با این وصف می شناختند تا اینکه روزی شیشه خانه یکی از همسایه ها شکست.

همسایه ندیده بود که چه کسی شیشه را شکسته است اما شهرت سید موسی باعث شد او برای گلایه و شاید گرفتن غرامت در خانه آیت الله را بکوبد .آیت الله در حضور همسایه فرزندش را صدا زد و از او پرسید که آیا شیشه همسایه را شما شکسته اید؟

سید موسی به پدر گفت: من که تمام امروز در خانه کنار میهمانان شما بودم.

استدلال سید موسی ادعای همسایه را خنثی کرد اما از آن روز دیگر میل رفتن به کوچه و خیابان در درون او از بین رفت چرا که این شور کودکانه باعث شده بود تا دیگران به او اتهام بزنند.

او بعدها باز هم گفت: شور خاصی داشتم اما آن شیشه را من نشکسته بودم.

آغاز مسیر علمی در دوران نوجوانی

همین اتفاق مسیر زندگی فرزند آیت الله سید احمد زنجانی را تغییر داد. از سال 1319)ه. ش) بود که همه، موسای دیگری را به چشم خود می دیدند. او در عالم بزرگان پا گذاشته بود. با وقار و آرام با کتابی که زیر بغل داشت از کوچه و خیابان رد می شد و کارش درس و مدرسه شده بود. او دیگر بزرگ شده و راه بزرگی، را در پیش گرفته بود. کسی دیگر سید موسی را در عالم کودکی نیافت.

او در این دوران با چهره هایی هم صحبت شد که هر کدام از آنها از عالمان تراز اول زمانه خود بودند.

وی در این باره می گوید: «یکی از اسباب توفیق، رفقای صالح بود. من رفقای صالح خوبی داشتم که همگی قابل استفاده بودند. مرحوم آقای مجتهدی(ره) رفقای من را دیده بود و می گفت: این رفقایی که شما دارید، من در تبریز سراغ ندارم. ایشان وقتی صفا، صمیمیت و خلوص رفقای ما را دید و می دید که رفاقت ما مثل رفاقت سایر اشخاص نیست، خیلی خوشش می آمد«.

امام موسی صدر، و آیات عظام حاج آقا رضا صدر،حسین علی منتظری، سید مهدی روحانی، احمدی میانجی، آذری قم، جودی، مشکینی و شهید مرتضی مطهری از دوستان و هم صحبتان ایت الله العظمی شبیری بودند که ایشان در سخنان خود همواره از آنان به نیکی یاد می کند.

»آقا موسی صدر اولین هم مباحثه من بود و یکی از عواملی که من را به دروس حوزه علاقه مند کرد، همین بحث با آقاموسی بود. به خاطر ویژگی هایی که در او بود، مطالب علمی زود برای هر دویِ ما حل می شد و مطلبی که ممکن بود یک هفته با دیگران درباره اش بحث کنیم و شاید آخر هم به جایی نرسیم، با آقا موسی در مدت چند دقیقه حل می شد. فکر ما نزدیک به هم بود. گاهی در مورد بعضی از رفقا این اصطلاح را به کار می بردیم که فلانی مقدماتش خراب است؛ یعنی محتاج به مقدماتی است که در آنها با ما همفکر نشده است. من و آقا موسی صدر در مقدمات مسائل بحث نمی کردیم و فقط مباحثه ما در نتایج بود؛ لذا زود در مباحثه به نتیجه می رسیدیم و مطلب حل می شد.«

آیت الله شبیری زنجانی در طول این مسیر طاقت فرسا از دو نعمت دوستان صالح و استادان عالم برخوردار شد که خود از این نعمتهای الهی با عنوان «اسباب ذی قیمت خداوند» نام می برد.

استادان

اولین فرزند پسر «سید احمد زنجانی» دروس سطح و مقدمات حوزه را با حمایت های مادی و معنوی و علمی پدر در طول چهار سال به پایان رساند؛ حاشیه ی ملاعبدالله را نزد شهید مرتضی مطهری آموخت و شرح لمعه را نزد آیت الله سیدعبدالجواد جبل عاملی فراگرفت. قوانین الاصول و رسائل شیخ مرتضی انصاری را از در محضر آیت الله سیدرضا بهاءالدینی خواند و در بخشی دیگر از رسائل از محضر امام خمینی سود برد. اندکی از مکاسب و کفایه را در محضر آیت الله مرتضی حائری یزدی آموخت و در مطول از شاگردان آیت الله سیدمرتضی علوی فریدنی بود. همزمان در درس دکتر محمد محقق لاهیجی نیز که علوم نوین را تدریس می کرد حضور یافت.او مدتی نیز نزد حضرت علامه طباطبایی به فراگیری فلسفه مشغول شد و پس از آن طی دروس مقدمات و سطوح حوزه، در حالی که هفده سال بیشتر نداشت، به درس خارج فقه و اصول آیت الله سیدرضا صدر راه یافت و از شاگردان آن مرجع شد. بعد از آن به محضر آیت الله العظمی سیدمحمد حجت کوه کمری و آیت الله العظمی سیدحسین بروجردی رسید و از درس خارج فقه و اصول آنان بهره مند گردید. سپس مدت 21 سال از درس خارج اصول آیت الله العظمی سیدمحمد محقق داماد بهره مند گردید.

او دو سال هم در حوزه ی علمیه ی نجف اشرف به کسب فیض از محضر علمای آن دیار پرداخت و مبحث خارج صلاة را در نزد آیت الله العظمی سیدعبدالهادی شیرازی آموخت و در درس حج آیت الله العظمی سیدمحسن حکیم نیز حاضر شد. مدتی هم در درس بحث رضاع از فقه آیت الله العظمی سیدابوالقاسم خویی بهره برد.

تلاش و مجاهدت سید موسی شبیری زنجانی در راه تحصیل علوم دینی هرگز متوقف نشد. ایشان سرانجام از نجف به قم بازگشت و در این شهر به تدریس علوم دینی پرداخت.

تدریس خارج

آیت الله شبیری زنجانی درس خارج فقه را با تدریس کتاب الحج در زمان حیات استاد خود مرحوم آیت الله محقق داماد (م 1388) آغاز کرد و این درس بیش از پانزده سال گاه بر مدار کتاب عروة الوثقی و گاه کتاب شرائع ادامه یافت.

پس از کتاب حج، با محوریت کتاب عروة کتاب الاجاره و کتاب الخمس مورد بحث ایشان قرارگرفت؛ سپس تدریس کتاب النکاح را آغاز کرد که پس از پایان مباحث کتاب عروة الوثقی در این باب، مباحث آن را بر پایه کتاب شرائع ادامه داد.

تدریس خارج اصول نیز سال ها ادامه یافت؛ ولی اکنون اهتمام بیشتر ایشان بر فقه بوده و مباحث لازم اصولی در ضمن بحث فقه بررسی می شود.

آثار

آیت الله شبیری در طول حیات علمی خود آثار علمی جاودانی را از خود به یادگار گذاشته اند که مهمترین آنان بدین عبارتند از؛ تحریر الجواهر (کتاب حج)، تجرید فتاوی الجواهر(کتاب حج)، شرح بر حج عروة الوثقی(فصل اقسام حج)،حاشیه بر جامع احادیث شیعه مخصوصاً کتاب حج که ایشان بر بسیاری از احادیث این کتاب حاشیه های متنی وسندی ارزشمندی نوشته است تاساده و قابل فهم باشد، پژوهش هایی در احکام حج، برگزیده هایی از کتب فقهی و حدیثی. دروس خمس ،) تقریرات این دروس به تفکیک هر درس در شش جلد تنظیم و منتشر شده که البته تنظیم کاملی نیست). دروس نکاح، (تقریرات این دروس به تفکیک هر درس به گونه نسبتاً مطلوبی تنظیم شده که تاکنون بیست جلد آن انتشار یافته است). بحث هایی در تعادل و تراجیح، بحث هایی در قاعده فراغ و تجاوز، کتب مناسک حج (به فارسی و عربی و مناسک مختصری به فارسی با نام مناسک زائر مطابق با فناوای معظم له) حاشیه بر اکثر کتب حدیثی به ویژه درباره سند آنها، بالاخص کتب اربعه، دو تعلیقه بر رجال شیخ: تعلیقه کبیره (تا اواسط باب ما روی عن النبی صلی الله علیه و اله من الحابه) در یک مجلد، و تعلیقه صغیره (تا آخر کتاب (در یک مجلد،تعلیقات بر کتب رجالی همچون کتاب رجال نجاشی، کتاب رجال نجاشی با تحقیق دقیق معظم له انتشار یافته است که البته در آن تنها به ارائه متنی صحیح (نزدیکترین متن به متن مؤلف با توجه به نسخه های موجود) اکتفا شده است، دروس در درایه و قواعد کلی علم رجال، فهارس رجالی بر اسناد اکثر کتب حدیثی (به جز کتب اربعه) در مجلدات بسیار، اسناد اصحاب اجماع با تعیین راوی و مروی عنه (در پنج جلد).

86 سال از روزی که سید احمد زنجانی اولین فرزند پسر خود را روی دست گرفت می گذرد. امروز همگان کودک پر جنب و جوش خانه آیت الله زنجانی را با عنوان آیت الله العظمی شبیری زنجانی می شناسند.

آیت الله العظمی شبیری زنجانی فرزند آیت الله سید احمد زنجانی با تلاش و مجاهدتی که در راه تحصیل علوم دینی داشت توانست به یکی از مراجع بزرگ و نامی جهان تشیع تبدیل شود.