آیه ای که فقط امیرالمومنین(ع) به آن عمل کرد

عقیق:آیاتی که در قرآن مجید در شأن حضرت علی(ع) و سایر اهل بیت نازل شده و یا ایشان از مصادیق بارز آن هستند، فراوان است.

از طرف دیگر عمل به دستورهای قرآن از ناحیه تمامی مسلمانان پیوسته صورت می گرفت و همگان خود را موظف به عمل به آن می دانستند و لااقل صحابه خالص پیامبر اکرم (ص) تلاش می کردند که به دستورات قرآن کاملاً عمل کنند.

حتی برخی موارد به جهت عملی که حضرت علی(ع) یا یکی دیگر از صحابه انجام داده بودند آیه ای نازل می شد و آن عمل را مورد تحسین و ترغیب قرار می داد، سپس دیگران نیز به هر علت و انگیزه، انجام آن عمل را جزء برنامه های خویش قرار می دادند. از این رو ممکن بود برای برخی مشتبه شود که این آیه ابتدا در شأن چه کسی نازل شده است و چه کسانی بعداً به آن عمل کرده اند و به همین جهت گاهی شأن نزول ها یا اسباب نزول های مختلفی برای یک حادثه نقل شده است. گاهی نیز آیه ای در شأن کسی نازل شده بعداً در طول زمان، مفسران یا ائمه اطهار (ع) اجمعین آن آیه را بر مصادیق دیگری جریان داده اند و به دنبال آن برخی دیگر از روی بی توجهی آن مصادیق و یا جری و تطبیق ها را نیز از شأن نزولها شمرده اند. گاهی نیز دست سیاست در کار بوده و با پول و زور و امثال آن شأن نزول ها تغییر یافته یا در مقابل هر شأن نزول حقیقی، مشابهی نیز برای آن ساخته اند.

تنها آیه

يا اَيهَا الّذين‌َ ءامَنُوا إذا نَجَيتُم‌ُ الرَّسُول‌َ فَقَدّموا بَين‌َ يدَي‌ْ نَجْواكُم‌ْ صَدَقَه‌ً ذَلِك‌َ خَيرُ لَّكُم‌ْ وَ أَطْهَرُ فَإِن لَّم‌ْ تَجِدُوا فَإِن‌َّ اللهَ غَفُورُ رَّحيم‌ٌ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! هنگامى كه مي‌خواهيد با رسول خدا نجوا كنيد (و سخنان درگوشى بگوييد)، قبل از آن صدقه‌اى (در راه خدا) بدهيد؛ اين براى شما بهتر و پاكيزه‌تر است‌. و اگر توانايى نداشته باشيد، خداوند آمرزنده و مهربان است‌.(1)

در میان آیه ها تنها این آیه است که فقط حضرت امیرالمومنین(ع) به آن عمل کرده است، و مفسران شیعه و سنی نیز مصداق دیگری برای عمل به آن آیه ذکر نکرده اند و از آن زمان تاکنون و از اکنون تا آخرالزمان هیچ کس دیگری نیز نمی تواند مصداق آن آیه باشد زیرا که آن آیه پس از نزول و پس از عمل به آن، به اتفاق جمیع مسلمانان نسخ شده است، بنابراین امکان عمل دوباره به آن وجود نداشته و ندارد.

به همین جهت کسانی که از روی اشتباه و سهل انگاری یا تعمّد، در زمان خلفای اموی و عباسی آیه هایی را که در شأن اهل بیت و خصوصاً امیرالمومنین علی(ع) نازل شده بود به دیگران نسبت می دادند یا شأن نزول های مشابه برای خلفا و رؤسای فرقه ها می ساختند، در اینجا ساکت مانده اند و مشابه سازی نکرده اند و مصداق دیگری نیز ارائه نداده اند. بله در این آیه بحث دیگری مطرح کرده اند و آن این که آیا عمل انحصاری حضرت علی (ع) به این آیه فضیلتی است که از دیگران فوت شده یا این که فضیلت مهمی نبوده است.

اکنون ضمن بیان آیه و شأن نزول ها، به بررسی و تحلیل خود آیه خواهیم پرداخت و فضیلت بودن یا نبودن آن را از خود آیه و از روایت های اهل سنت مطرح خواهیم کرد. آن گاه روایت های شیعه در این باب را نیز نقل می کنیم.

«یا ایها الذین آمنوا اذا ناجیتم الرسول فقدموا بین یدی نجویکم صدقه، ذلک خیر لکم و اطهر، فان لم تجدوا فان الله غفور رحیم» (2) ای کسانی که ایمان آورده اید هرگاه [تصمیم] به گفت وگوی محرمانه با پیامبر دارید پیش از گفت وگوی محرمانه خود صدقه ای تقدیم بدارید، این [کار] برای شما بهتر و پاکیزه تر است، و اگر چیزی نیافتید بدانید که خداوند آمرزنده مهربان است.
شأن نزول

در مجمع البیان  درباره شأن نزول آین آیه این چنین آمده است: … فانها نزلت فی الاغنیاء و ذلک انهم کانوا یأتون النبی صلی الله علیه و آله و سلم فیکثرون مناجاته فامرالله سبحانه بالصدقه عند المناجاه، فلما رأو ذلک انتهوا عن مناجاته فنزلت آیه الرخصه عن مقاتل بن حیان و قال امیرالمؤمنین علیه السلام ان فی کتاب الله لآیه ما عمل بها احد قبلی و لایعمل احد بعدی، یا ایها الذین آمنوا اذا ناجیتم الرسول… کان لی دینار فبعته بعشره دراهم فکلما اردت ان اناجی رسول آلله صلی الله علیه و آله و سلم قدمت درهماً، فنسختها الآیه الاخری «أشفقتم ان تقدموا بین یدی نجویکم صدقات»(3)

مقاتل بن حیان گفته این آیه پیرامون ثروتمندانی نازل شده است که زیاد با پیامبر اکرم (ص) سخنان مخفیانه می گفتند. آن گاه خداوند امر کرد که هرگاه خواستند با آن حضرت مخفیانه سخن بگویند باید صدقه بدهند، هنگامی که آنان چنین دیدند از نجوای با آن حضرت خودداری کردند.

حضرت امیرالمؤمنین(ع) در این باره فرمودند: در کتاب خدا آیه ای است که هیچ کس قبل از من به آن عمل نکرده و هیچ کس پس از من نیز به آن عمل نخواهد کرد و آن آیه «یا ایها الذین آمنوا اذا ناجیتم الرسول…» است من دیناری داشتم آن را به ده درهم فروختم و هرگاه که می خواستم با آن حضرت نجوا کنم درهمی به عنوان صدقه می پرداختم تا این که آیه «أاشفقتم ان تقدموا بین یدی نجویکم صدقات» آن آیه را نسخ کرد.

در تفسیر روح المعانی آمده است:

از مقاتل نقل شده که ثروتمندان نزد پیامبر اکرم (ص) می آمدند و زیاد با او در گوشی سخن می گفتند و در مجلس ها بر فقیران غالب می شدند به گونه ای که پیامبر(ص)  نشستن های طولانی و نجواهای آنان را خوش نداشت، آنگاه آیه نازل شد.(4)

تفسیر اهل سنت

در تفسیر الدرالمنثور با چند سند از ابن عباس نقل می کند که مسلمانان بیش از حدّ از پیامبر اکرم(ص) پرسش می کردند به گونه ای که برای پیامبر خدا، کار سخت شد و خداوند خواست که کار را برای فرستاده خود آسان تر کند [آنگاه چنین آیه ای را نازل کرد] و بسیاری از مردم از نجوای با آن حضرت امتناع ورزیدند و از او پرسش نکردند تا این که خداوند آیه «أاشفقتم…» را نازل کرد. و بر آنان مجال پرسش را فراهم کرد و برایشان سخت نگرفت.(5)

باز در آن با سندهای متعدد از حضرت علی (ع) نقل شده که فرمود:هیچ کس قبل از من یا بعد از من به این آیه عمل نکرده است، دیناری داشتم و آن را به ده درهم فروختم و هرگاه که می خواستم با حضرت نجوایی داشته باشم یک درهم صدقه می دادم تا این که آیه نسخ شد. بنابراین هیچ کس غیر من به آن عمل نکرد.

همان طور که بیان شد فقط امیرالمومنین(ع) بعد از نزول این آیه بدان عمل فرمودند و سپس وجوب صدقه دادن بابت نجوا کردن با پیامبر(ص)برداشته شد.

پی نوشت ها:
1_(سوره مجادله‌، آيه 12)

2_(مجادله، 58/12)
3_(مجادله، 58/13) الایه.1

4_( آلوسی، روح المعانی، 15/44، دارالفکر، بیروت)
5_( سیوطی، تفسیر الدر المنثور، 6/185، مکتبه آیه الله مرعشی نجفی، دوره شش جلدی)

منبع:جام

211008