عقیق:گنبد حرم مطهر امام رضا(ع) تنها یک سازه معماری نیست، بلکه نمادی از تاریخ، مذهب، هویت ایرانی، اسلامی و نشانه ارادت مردم به اهل بیت(ع) است. این گنبد که امروز یکی از شناخته‌شده‌ترین نشانه‌های معماری مذهبی جهان اسلام به شمار می‌رود، طی بیش از هزار سال، مراحل گوناگونی از ساخت، تخریب، بازسازی، کاشی‌کاری، طلاکاری و مرمت را پشت سر گذاشته است. برای فهم این تاریخ، باید سیر تغییرات گنبد را از آغاز دفن امام رضا (ع) تا دوران معاصر دنبال کنیم.
نخستین بناها بر آرامگاه امام رضا(ع)
پس از شهادت امام رضا(ع) در سال ۲۰۱ هجری قمری، پیکر آن حضرت در کنار قبر هارون‌الرشید در روستای سناباد به خاک سپرده شد. در آغاز، بنای ابتدایی بسیار ساده بود و گنبدی که بتوان آن را سازه معماری مستقل نامید، وجود نداشت. تنها یک بقعه کوچک آجری برای نشانه‌دار کردن محل دفن ساخته شده بود. در این مرحله، مجموعه بیشتر کارکرد زیارتی محدود و محلی داشت.
دوران سلجوقیان و ساخت نخستین گنبد
نخستین گنبد واقعی بر این بقعه در دوره سلجوقیان و به فرمان سلطان سنجر در نیمه قرن ششم هجری ساخته شد. این گنبد، آجری بود و شامل یک پوسته داخلی به شکل قبه بود که سقف حرم را می‌پوشاند و ساختار اصلی گنبد امروزی نیز بر همان پایه بنا شده است.در همین دوره، برای نخستین‌بار در حرم کاشی‌کاری‌هایی برای تزئین دیوارها انجام شد، اما نمای بیرونی گنبد همچنان آجری باقی ماند. نمای داخلی آن هم ظاهراً از گچ بوده است، این مرحله نقطه آغاز هویت معماری بارگاه امام رضا(ع) بود که آثار آن هنوز هم باقی است.
دوره تیموری و گنبد جدید با کاشی‌های سبز
با روی کار آمدن تیموریان و توجه خاص آنان به آبادانی مشهد، تغییرات چشمگیری در حرم صورت گرفت. گوهرشاد بیگم، همسر شاهرخ تیموری، مسجد عظیم گوهرشاد را در جوار حرم ساخت و در همین دوران، گنبد اصلاح و با کاشی‌های سبز رنگ پوشیده شد.این مرحله بسیار مهم است، زیرا روایت‌هایی که می‌گویند «گنبد امام رضا(ع) در گذشته سبز بود»، به همین دوره تیموری اشاره دارند.
گنبد در این دوره به صورت دو پوسته شکل گرفت: «پوسته داخلی، همان گنبد قدیمی سلجوقی»، «پوسته بیرونی، گنبد کاشی‌کاری‌شده سبز»، این ساختار دوپوسته هنوز پابرجاست و علت استقامت چشمگیر گنبد نیز همین ساختار هندسی است.
تصویر به کمک هوش مصنوعی ساخته شده
صفویان و گنبد سبزی که طلایی شد
با قدرت گرفتن صفویان و رسمیت یافتن تشیع، توجه به مرقد امام رضا(ع) به اوج رسید. در دوره شاه طهماسب و شاه عباس صفوی، تصمیم گرفته شد گنبد بیرونی که با کاشی پوشیده بود، نقره‌کاری و سپس طلاکاری شود.در سال‌هایی حدود اوایل قرن یازدهم هجری، کاشی‌ها کنده شدند و به جای آن، ورقه‌های مسی که با طلا زراندود شده بودند، بر سطح گنبد نصب شد.
مقدار طلای استفاده‌شده بسیار قابل توجه بود و این کار، گنبد را به نمادی از جلال و ارادت حکومت صفوی به اهل بیت(ع) تبدیل کرد.همچنین کتیبه معروف دور گنبد که در آن نام شاه عباس و تاریخ طلاکاری ذکر شده، متعلق به همین دوران است. این کتیبه به خط خوش علیرضا عباسی، خوشنویس برجسته صفوی، نوشته شد.
آسیب‌ها و ضربات تاریخی، از حمله افغان‌ها تا توپ‌باران روس‌ها
حمله افغان‌ها در اوایل قرن ۱۲
این اتفاق در اوایل قرن ۱۲ هجری، در جریان حمله محمود افغان، بخشی از پوشش و تزیینات گنبد آسیب دید، اما ترمیم‌ها سریعاً انجام شد.
توپ‌باران روس‌ها در سال ۱۲۹۱ شمسی
این حادثه یکی از تلخ‌ترین رخدادهای تاریخ حرم است. نیروهای روس به سوی حرم توپ شلیک کردند؛ ده‌ها گلوله به گنبد اصابت کرد و بخشی از ورقه‌های طلا و سازه پوسته‌ی بیرونی تخریب شد. آثار ترمیم این بخش‌ها در لایه‌های ورق‌های طلا هنوز قابل تشخیص است و حتی برخی گلوله‌خوردگی‌های مرمت‌شده، نشانه‌گذاری و ثبت شده‌اند.
دوره قاجار و پهلوی، مرمت و تکمیل فضاهای اطراف
در دوران قاجار، صحن عتیق (انقلاب کنونی) توسعه یافت و برخی از مناره‌ها و ایوان‌ها تزیین و آینه‌کاری شد. در عصر پهلوی نیز طلاکاری بخش‌هایی از گلدسته‌ها نوسازی شد، ولی ساختار اصلی گنبد دست‌نخورده باقی ماند.
دوره معاصر، مرمت‌های علمی و نگهداری دقیق
پس از انقلاب، کارگاه‌های تخصصی مرمت در آستان قدس رضوی راه‌اندازی شد. امروز: گنبد به‌صورت دوره‌ای شست‌وشو و پایش می‌شود.ورق‌های طلا که ضخامت بسیار کمی دارند، در صورت خوردگی یا دفرمه شدن تعویض می‌شوند.لرزه‌پذیری سازه و استحکام پوسته داخلی به‌صورت مهندسی کنترل می‌شود.گنبد به دلیل دوپوسته بودن، همچنان استقامت بالایی دارد و این یکی از دلایل ماندگاری حیرت‌انگیز آن است.
گنبد امام رضا(ع) در مسیر تاریخ
از بقعه‌ای ساده و آجری آغاز شد، در دوره تیموری به گنبدی سبزرنگ با کاشی‌های نفیس تبدیل شد، در دوره صفوی لباس طلا بر تن کرد و به نمادی از شکوه تشیع بدل شد، با وجود جنگ‌ها، حمله‌ها و مرمت‌ها، استوار و پابرجا ماند و امروز با دانش مهندسی و هنر سنتی، همچنان زنده و درخشان است. گنبد نورانی و منور امام رضا(ع) تنها یک سازه معماری نیست، داستان هزار سال عشق مردم به ولایت است.
منبع:فارس
