صحنه دردناک قیامت؛ وقتی شاگرد استاد را در جهنم می‌بیند

عقیق:  مرحوم آیت الله مصباح یزدی در یکی از جلسات اخلاق خود به موضوع «پیامدهای عمل نکردن به علم در عالمان دینی» پرداختند که تقدیم شما فرهیختگان می شود.

در بخشی از مواعظ رسول اکرم (صلی الله علیه و اله و سلم) به جناب ابوذر (رضوان الله تعالی علیه) محور سخن درباره علما و عالمان است.

در این روایات با بیانات مختلف تأکید شده که انسان باید به علم خود عمل کند، و اگر به دانسته‌هایش عمل نکند، چه عواقب و آثار نامطلوبی در انتظار اوست و سرنوشتش چگونه خواهد بود.

* بخشش هفتاه گناه شخص نادان در مقابل یک گناه عالِم

در روایت نخست می‌فرماید: «بدترین مردم از نظر جایگاه در روز قیامت، عالمی است که از علم خود بهره‌مند نشده است.»

گرچه افراد دیگری نیز در روز قیامت در جایگاه نامطلوبی قرار می‌گیرند، اما مسئولیت آنها به اندازه عالمی که به علمش عمل نکرده، نیست.

خداوند از افراد عادی می‌پرسد که چرا به وظایف خود عمل نکردند، آنها می‌گویند نمی‌دانستیم؛ خداوند می‌فرماید پس چرا نرفتید یاد بگیرید، اما در مورد علما سخت‌گیری بیشتری می‌شود، زیرا آنها نمی‌توانند بگویند نمی‌دانستیم.

عالمی که وظیفه خود را می‌دانست و به آن عمل نکرد، حجت بر او تمام است و وضعیت دشواری خواهد داشت.

در روایتی آمده است: «یُغفَرُ للجاهِلِ سَبعونَ قَبلَ أن یُغفَرَ للعالِمِ واحِد»؛ یعنی چه بسا هفتاد گناه شخص نادان بخشیده شود، در حالی که از عالم حتی یک گناه هم بخشیده نشود.

لازم به ذکر است که نباید از این روایات چنین برداشت شود که بهتر است از تحصیل علم صرف نظر کنیم تا تکلیفمان سنگین‌تر نشود، زیرا:

۱. وضعیت کسی که از تحصیل علم خودداری می‌کند، از جاهل هم بدتر است، چرا که از او نیز سؤال خواهد شد که چرا به دنبال کسب علم نرفت.

۲. ما می‌توانیم جزو عالمانی باشیم که به علمشان عمل می‌کنند و اولین و آخرین به مقام آنها غبطه می‌خورند.

از آنجا که این حدیث بیشتر بر عمل به علم تأکید دارد، در اینجا از بیان فضائل علم و عالم خودداری شده است.

* پیامدهای عالم بی عمل

در مجامع روایی ما، باب‌های متعددی با عناوین مختلف در فضیلت تحصیل علم وجود دارد؛ تا جایی که گفته شده حتی پرندگان آسمان، جانوران صحرا و ماهیان دریا برای طالب علم و کسی که به دنبال علوم حق است، استغفار می‌کنند.

تحصیل علم، وظیفه‌ای واجب است که خود مسئولیت‌های دیگری را نیز به همراه می‌آورد. اگر به این مسئولیت‌ها عمل کنیم، به سعادت‌های بی‌پایان دست می‌یابیم، اما در صورت عدم عمل، تکلیف سختی خواهیم داشت.

این هشدارها برای آن است که به علوم آموخته شده عمل کنیم و تنها به مفاهیم ذهنی اکتفا نکنیم.

در روایت آمده است که شخص عالمی که به علمش عمل نکند، در روز قیامت پست‌ترین منزلت را خواهد داشت و حتی بوی بهشت را استشمام نخواهد کرد.

پیامبر اکرم (ص) مصادیق روشنی از کسانی که از علمشان بهره نمی‌برند را بیان فرموده‌اند:

۱. گاهی شخصی با نیت خیر و قصد خدمت به دین، تحصیل علم می‌کند اما بعداً در شرایطی قرار می‌گیرد که موفق به عمل نمی‌شود.

۲. برخی از ابتدای تحصیل، انگیزه‌های نادرست دارند.

کسانی که برای جلب توجه مردم، کسب محبوبیت و شهرت علم می‌آموزند. پیامبر می‌فرماید: «مَن طَلَبَ العِلمَ لِیَصرِفَ وُجوهَ النّاسِ إلَیهِ لَم یَجِد رائِحَةَ الجَنَّةِ»؛ کسی که برای جلب توجه مردم علم بیاموزد، بوی بهشت را نخواهد یافت.

* ما به نیکی امر می‌کردیم، اما خود عمل نمی‌کردیم

بدتر از آن، کسانی هستند که می‌خواهند از علم سوءاستفاده کنند، مردم را فریب دهند و آنها را منحرف کنند. این افراد صرفاً برای این مقاصد شوم به دنبال کسب معلومات هستند.

این روایات تأکید می‌کنند که باید در تصحیح نیت تحصیل علم دقت کنیم و مراقب باشیم که انگیزه‌های شیطانی در دل ما رخنه نکند. باید توجه داشت که هر کس تنها قطره‌ای از دریای علم را داراست و قرار نیست همه چیز را بداند، چنانکه خداوند می‌فرماید: «وَما أُوتیتُم مِنَ العِلمِ إلّا قَلیلاً» (و از دانش جز اندکی به شما داده نشده است).

پیامبر اکرم (ص) به ابوذر می‌فرماید: «یا اباذر، اذا سُئلتَ عن علمٍ لا تَعلَمُه فَقُل لا أعلَم، تَنجُ مِن تَبِعَتِه»؛ ای ابوذر، وقتی از تو درباره چیزی که نمی‌دانی سؤال شد، بگو نمی‌دانم تا از مسئولیت آن نجات یابی. اگر بگویی می‌دانم، مسئولیت خواهی داشت، اما اگر بگویی نمی‌دانم، از این مسئولیت رها می‌شوی.

نباید به دنبال القاب و عناوینی چون حجت‌الاسلام، آیت‌الله، فیلسوف کبیر، یا مفسر شهیر باشیم تا شهرت کسب کنیم و مورد احترام مردم قرار بگیریم. اینها انگیزه‌های شیطانی هستند. آیا کسانی که مردم می‌شناسند و به آنها احترام می‌گذارند، حتماً نزد خداوند عزیزترند؟ آیا حتماً به وظایفشان عمل می‌کنند؟ آیا قطعاً سعادتمند خواهند شد؟

چه بسیار کسانی که شهرت کاذب یافتند یا به واسطه معلوماتشان مشهور شدند، اما به وظایفشان عمل نکردند. اینان در دنیا مشهور و محبوب می‌شوند، اما در آخرت سرافکنده خواهند بود. معیار اصلی، عزت نزد خداوند است، نه شهرت میان مردم.

در ادامه حدیث آمده است: «یا اباذر، یطلع قوم من اهل الجنة علی قوم من اهل النار»؛ در قیامت، همان‌طور که در قرآن کریم نیز ترسیم شده، بهشتیان بر جهنمیان اشراف می‌یابند و با آنها گفتگو می‌کنند. بهشت در جایگاه بلند و جهنمیان در گودال قرار دارند. گرچه جهنمیان نمی‌توانند مقامات و لذات بهشتیان را ببینند، اما بهشتیان آنها را می‌بینند و با آنها صحبت می‌کنند.

بهشتیان از برخی جهنمیان می‌پرسند: «شما که ما را به راه راست هدایت می‌کردید، موعظه می‌نمودید و تعلیم می‌دادید، چطور خودتان در جهنم هستید؟» آنها پاسخ می‌دهند: "کُنّا نَأمُرُ بِالخَیرِ وَ لا نَفعَلُه؛ ما به نیکی امر می‌کردیم اما خود عمل نمی‌کردیم. به شما می‌گفتیم نماز نافله بخوانید اما خود نمی‌خواندیم، می‌گفتیم غیبت نکنید اما خود می‌کردیم».

این است سرنوشت نهایی کسانی که به علمشان عمل نمی‌کنند و به چنین رسوایی و حسرتی دچار می‌شوند. شما به سخنان ما گوش دادید و عمل کردید و به آن نتیجه رسیدید، اما ما با همه علومی که داشتیم عمل نکردیم و به این سرنوشت دچار شدیم.

* اگر چیزی را نمی‌دانید، صراحتاً بگویید نمی‌دانم

حسرت و عذاب روحی چنین افرادی بسیار شدیدتر از عذاب جسمانی جهنم است. عذاب‌های روحی به مراتب دردناک‌تر از عذاب‌های جسمانی است؛ همان‌طور که شماتت دشمن بیش از درد ضربات جسمی می‌آزارد.

تصور کنید شخصی ببیند که دیگران به واسطه راهنمایی‌های او به بهشت رفته‌اند، در حالی که خود او می‌توانست با عمل به دانسته‌هایش به درجات عالی‌تری برسد، اما اکنون در این مهلکه افتاده است.

شاگردانش از بالا به او نگاه می‌کنند، در حالی که از نعمت‌های بهشتی بهره‌مند شده‌اند و او در عذاب است. حتی اگر هیچ عذابی جز همین محرومیت از نعمت‌هایی که تربیت‌شدگان او به آن رسیده‌اند نباشد، همین برای عذاب او کافی است.

توجه به این نکات در حدیث شریف کافی است تا ما از ابتدا:

۱. نیتمان را تصحیح کنیم و تحصیل علم را برای خدا و انجام وظیفه قرار دهیم

۲. به آنچه می‌آموزیم عمل کنیم

اکنون که هنوز گرفتاری‌هایمان زیاد نشده و فراغت نسبی داریم، باید به آموخته‌هایمان عمل کنیم. این تبدیل به ملکه‌ای می‌شود که در آینده، با افزایش معلومات، بتوانیم به آنها نیز عمل کنیم. اما اگر از ابتدا بنا را بر سهل‌انگاری بگذاریم و بگوییم «مهم نیست»، «عیب ندارد»، کم‌کم ملکه عصیان در ما قوی می‌شود و مبارزه با آن دشوار خواهد شد.

یکی از آفت‌های بزرگ برای عالم این است که از گفتن «نمی‌دانم» خجالت می‌کشد. افراد ناآگاه راحت‌تر می‌گویند نمی‌دانند، اما وقتی شخصی عمامه بر سر می‌گذارد و در جامعه به عنوان عالم شناخته می‌شود، برایش دشوار است که اقرار به ندانستن کند. او سعی می‌کند پاسخی هرچند نادرست ارائه دهد، زیرا نمی‌خواهد سؤالی را بی‌پاسخ بگذارد.

در این روایات تأکید شده که اگر چیزی را نمی‌دانید، صراحتاً بگویید نمی‌دانم. مگر ما تعهد داده‌ایم که همه چیز را بدانیم؟ تنها خداوند است که به همه چیز آگاه است و از علم خود به هر کس که بخواهد عطا می‌کند.

منبع:حوزه