عقیق: کمالالملک نقاش نام آشنای کشورمان، اثری دارد از یک تکیه قدیمی که البته ناگفته نماند خیلی هم شبیه تکیههای روزگار کنونی ما نیست. نگاهی به نقاشیاش بیندازید.
نقاشی کمال الملک از تکیه دولت
تکیهای با ۳۰۰ هزار تومان در ۵ سال ساخته شد
این تصویر نقاشی کمال الملک از تکیه دولت که گاهی آن را با اسامی دیگر مانند تکیه همایونی دولتی، تکیه قصر یا تکیه بزرگ شاهی نیز میخواندند، است. تکیهای که برای اجرای تعزیه و برگزاری مراسم سوگواری و روضهخوانی ایام عاشورا، به فرمان ناصرالدین شاه در تهران برپا شد. این بنا در ضلع جنوب شرقی باغ گلستان و در جنوب غربی شمس العماره قرار داشت. ساختمان تکیه در سه طبقه و به شکل مدور و آجری به قطر تقریبی شصت متر و به ارتفاع ۲۴ متر بود. در وسط صحن تکیه، سکوی گردی وجود داشت که برای اجرای تعزیه تعبیه شده بود. تکیه دولت را دوستعلی خان معیرالممالک به فرمان ناصرالدین شاه و با صرف سرمایهای بالغ بر ۳۰۰ هزار تومان بنا کرد. ساخت این تکیه از ۱۲۸۵ قمری تا حدود ۱۲۹۰ قمری به طول انجامید.
حضور مردم در تکیه دولت
ماجرای منبر و سقاییهای تکیه دولت
به طور کلی تعزیهها در دوره قاجار در تکیهها برگزار میشد؛ به جز تعزیهخوانیهای عمومی که بانیان آن بیشتر اهالی محل بودند و هر خانواده به حد توانایی خود با رضایت و رغبت برای آن پول پرداخت میکرد، تعزیهخوانیهای دولتی هم به دو صورت تعزیهخوانیهای دولتی یا درباری و سلطنتی پایتخت و تعزیههای دولتی شهرها و ایالات برگزار میشد. در تکیه، منبری بیست پلهای قرار داشت که دو دیواره جانبی آن از مرمر یکپارچه بود. بلندی آن حدود یک طبقه تکیه بود و به سفارش معیرالممالک در یزد ساخته شده بود. این منبر را در زمان انقلاب مشروطه از تکیه خارج کرده و در میدان توپخانه گذاشته بودند و شیخ فضل الله نوری بر آن سخنرانی میکرد. در چهار طرف تکیه، حوضهای پر آبی قرار داشت که نوجوانانی با لباس عربی، غالباً بر اساس نذر والدینشان، سقایی حاضران در تکیه را بر عهده داشتند. در زمستان برای تأمین گرما در چند جا منقل میگذاشتند.
هدف ناصرالدین شاه از ساخت تکیه دولت
طبق برخی نظرات موجود، هدف اولیه ناصرالدین شاه از ساخت این بنا، اختصاص دادن آن به نمایشهای غیرمذهبی بوده زیرا او در مسافرتهایش به اروپا با تئاترها و سالنهای نمایش آنجا آشنا شده بود و ازاینرو اقدام به ساخت این بنا کرد. شباهت معماری این تکیه با بزرگترین سالن تئاتر سلطنتی انگلستان یعنی رویال آلبرت هال لندن گواهی بر این ادعا است. افرادی که از رویکرد غربی ناصرالدین شاه در ساخت تکیه دولت سخن گفتهاند، معتقد هستند که هنوز ساخت آن به اتمام نرسیده بود که این رویکرد، سبب نارضایتی مردم متدین آن زمان شد در نتیجه ناصرالدین شاه آن مرکز را به مراسم مذهبی بهویژه مراسم روضهخوانی و تعزیهگردانی اختصاص داد.
تابوت ناصرالدینشاه پیش از خاکسپاری در ایوان ویژه شاه «تکیه دولت» قرار داشت
ماجرا این طور بوده است که یحیی ذکاء در کتاب تاریخچه کاخ گلستان و ابنیه سلطنتی، علت دیگری برای ساخت این تکیه آورده است و میگوید: «معتبرترین و وسیعترین تکیههای تهران که تعزیههای دولتی در آن برگزار میشد، تکیه «حاج میرزا آغاسی» (تکیه دولت قدیم) بود که تکیه «عباسآباد» نیز نامیده میشد. استقبال شدید مردم بهخصوص زنان از نمایشهای مذهبی، همچنین تنگی و کوچکی فضای تکیه عباسآباد، لاجرم ازدحام و ناراحتی تولید میکرد و کار اجرای شبیهگردانی را مختل میساخت و اقتضای زمان و اوضاع نیز تکیه بزرگتر و وسیعتری را طالب بود، ازاینرو ناصرالدین شاه ضمن دادن دستور شروع بنای شمسالعماره، امری نیز برای ایجاد تکیه بزرگی در داخل ارگ سلطنتی به دوستعلی خان معیرالممالک صادر کرد.»
رسمهای عزاداری در تکیه دولت
در روزهای عزاداری و برپایی تعزیه در تکیه دولت مراسم به صورت منظم و با آدابی خاص برگزار میشد. مهدی امین فروغی پژوهشگر تاریخ در این خصوص میگوید: «ابتدا تعدادی نوجوان که در اطراف منبر مینشستند و به بچهخوان مشهور بودند، روی منبر میرفتند و ۲ -۳ بیتی شعر میخواندند تا مجلس گرم شود. بعد پیشواقعهخوانی یا پیشپردهخوانی انجام میشد که در هر تعزیه متفاوت بود. در برخی از منابع آمده که این شعر در تکیه دولت بسیار خوانده میشد:
بزن چهچه بلبل، بلبل گل به گلستان آمد
بیا پیچان سنبل، سنبل نوبت بستان آمد
بنال ای عندلیب از داغ اکبر شب و روز
فغان این قمری از داغ اصغر شب و روز
این شعر در تاریخ آمده است اما در خصوص اینکه با چه آهنگ و لحنی خوانده میشد، توضیحی نیست. بعد از پیشمنبرخوانی با دستور میرزا محمدباقر امین البکاء مراسم تعزیه آغاز میشد.»
شبیه خوانها در تکیه دولت
مکانی که در آن حکم به پایان قاجار شد
تکیه دولت البته فقط هم برای تعزیهخوانی نبود و علاوه بر تعزیه و شبیهخوانی و عزاداری در طول سال، در دورههایی نیز نمایشگاههایی از محصولات ایرانی در این مکان برپا میشد که مشابه نمایشگاههای اکسپوی امروزی در دنیاست. یک دوره دیگر در این مکان ضرب سکه انجام میشد و مکانی برای عیارسنجی سکه بود. اما یکی از مهمترین استفادهها از این فضا، تشکیل مجلس موسسانی بود که رأی به انقراض قاجار و روی کارآمدن دوره پهلوی را داد. برای برگزاری این مجلس در ۲۵ آذر ۱۳۰۴ تعمیرات اساسی روی این بنا انجام شد، چون متون نشان میدهد این بنا مدتی متروکه بوده است.
عمر عزاداریهای تکیه دولت به رضاخان هم رسیده بود
مجلس موسسان در این نقطه تشکیل میشود، اما در یادداشتهای «سلیمان خان بهبودی» یکی از نزدیکان رضاخان در دربار پهلوی- نوشته شده که رضاشاه چند بار به مراسمهای تکیه دولت میآید، این یعنی در دوره پهلوی اول نیز چند بار مراسم تکیه دولت برگزار شده، حتی بهبودی در یادداشتهای خود میگوید که «او از کدام در تو میآید، کجا مینشیند و کجا را نگاه میکند.» بنابراین چند نشانه برای استفادهی دربار پهلوی از تکیهدولت وجود دارد، در ادامه این بنا از دورهای به بعد متروک و رها میشود، حتی از دورهی احمدشاه زیاد مراسم عزاداری در آن برگزار نمیشد، چون متولی مکان دولت بود.
تکیه دولت در سال ۱۳۲۵ برای ساخت این ساختمان بانک ملی شعبه سبزه میدان ویران شد
تکیه دولت را چه کسی خراب کرد؟
در سال ۱۳۲۶ «تکیه دولت» از طرف اداره بیوتات سلطنتی که تحت نظر وزارت دارایی بود به بانک ملی واگذار و ۱۳۲۷ به بانک ملی تحویل داده شد. بانک ملی یک بخش از فضای بیرونی تکیه دولت را که نیاز داشت در اختیار گرفت، اما بخش شمالی بین فضای فعلی بانک ملی و کاخ گلستان را به شخصی به نام «حبیبالله ثابت» واگذار کرد. معلوم نبود دقیقاً چه کسی این مکان تاریخی را تخریب کرده، اما بعداً براساس یکی از متون نوشته «حجت بلاغی» که یکی از دقیقترین مورخان تهران است، یک جمله ثبت شد که منبع آن مشخص نیست؛ «تکیه دولت واقع در جوارکاخ گلستان و مضافات آن را عبدالحسین هژیر که در یک مقطع در پهلوی دو وزیر دارائی بوده، خراب کرد.
مستند یک قرن با حسین در خصوص تکیه دولت
تکیه دولت به نشانی امروزی در ضلع شمالِ سبزهمیدان و در خیابان پانزده خرداد واقع میشود.
