پویانفر: محدود کردن شبکه‌های اجتماعی کج‌سلیقگی است/ طباطبایی: اولین شاخصه شعر نوحه ساده و روان بودن است

عقیق: در برنامه‌ای پژوهشی با عنوان «محرم امسال» که به همت گروه فرهنگ و هنر دانشكده فرهنگ و ارتباطات و نيز انديشكده راهبردی اربعين دانشگاه امام صادق (ع) طراحی و اجرا می‌شود، مراسم و اشعار اجرا شده توسط یازده مداح مطرح کشور در محرم سال ۱۳۹۹ مورد تحليل هنری، ادبی، اجتماعی و فرهنگی قرار می‌گيرد.

برنامه سوم از نشست‌های «محرم امسال» شامگاه روز چهارشنبه ۲۴ مهرماه با حضور سید مهدی طباطبایی به عنوان منتقد ادبی و محمد آقاسی به عنوان کارشناس فرهنگی و اجتماعی به بررسی اشعار خوانده شده توسط محمدحسین پویانفر در محرم امسال پرداخت.

حضور شعر عاشورایی در تمام قالب‌های شعری و در تمام دورها

سید مهدی طباطبایی، منتقد ادبی و استاد دانشگاه در ابتدای این نشست مجازی گفت: تاریخ ادبیات فارسی به ما می‌گوید در تمام قالب‌های شعر فارسی شعر عاشورایی داریم. می‌توانیم بگوییم در تمام دوره‌های شعر فارسی شاهد حضور شعر عاشورایی هستیم اما نوحه قالب خاص شعر عاشورایی است و فرزند شعر عاشورایی است. یکی از نکاتی که باید همین جا به آن پاسخ بدهیم اینکه مداح یا شاعر؟ اینکه آیا لزوماً مداح باید شاعر باشد یا این‌که اگر مداح شاعر باشد چه اتفاقاتی می‌افتد؟ یکی از آسیب‌هایی که ما الان داریم و متأسفانه نوحه را از آن ساحت خودش دور می‌کند این است که برخی از مداحان آرام‌آرام می‌آیند خودشان را در مقام شاعری احساس کنند و نوحه‌ها را خودشان بسرایند.

وی افزود: اتفاق دیگری که می‌افتد این است که خیلی‌ها این نوحه را می‌سرایند بدون این‌که مطالعه خاصی داشته باشد و می‌آید از آن نظام حاکم بر نوحه بهره می‌برد و صرفا مطالبی را که شاعران پیشین گفته‌اند تکرار می‌کند. اگر بخواهم صریح‌تر خدمتتان عرض کنم به منابع مراجعه نمی‌کنند چه برسد به منابع دست اول؛ بنابراین خیلی از نوحه‌ها حالتی پیدا می‌کند که مقبول طبع نیست و اگر بخواهیم این‌ها را مقایسه بکنیم با نوحه‌هایی که پیش از اینها بوده یا توسط شاعران بااطلاع سروده می‌شود از نظر ادبی و هنری مرتبه پایین‌تری دارند.

اولین شاخصه شعر نوحه ساده و روان بودن است

این استاد دانشگاه اظهار کرد: اگر بخواهیم نوحه را تشخیص بدهیم باید ویژگی‌های آن را بشناسیم؛ اولین چیزی که درباره نوحه به ذهن می‌آید و نوحه را از شعر به نوعی جدا می‌کند ساده و روان بودن آن است. نوحه باید بلافاصله دریافت شود. نکته دیگری که نوحه دارد این است که نوحه در جایگاه خودش پیوند موسیقی و شعر است و از جلوه‌گاه‌هایی که می‌توانیم در شعر فارسی موسیقی را در اوج ببینیم نوحه است. بنابراین خط سیری که آقایی پویان‌فر طی کردند برای تولید کارهای با سبک موسیقی جدید و استودیویی به ما نشان می‌دهد که براساس یک نیازسنجی خاص بوده است.

نوحه و تعزیه باعث شده بخشی از موسیقی ایرانی حفظ شود

طباطبایی عنوان کرد: ارتباط موسیقی و شعر در نوحه به حدی است که کارشناسان موسیقی می گویند نوحه و تعزیه باعث شده بخشی از موسیقی ایرانی حفظ شده و به زمانه ما برسد. نکته دیگری که از ویژگی‌های نوحه باید بگوییم  عام بودن است یعنی نوحه عمومی‌ترین نوع شعر است بنابراین هر کسی براساس معلوماتی که دارد می‌تواند از آن استفاده کند.

وی با اشاره به اینکه نوحه اگر در سطح مطلوبی باشد در ذهن و زبان مردم جاگیر می‌شود مثل همین نوحه‌های که آقای پویانفر دارند و در میان مردم زمزمه می شود، گفت: ویژگی دیگری که نوحه دارد و آن انعطاف‌پذیری عروضی است که محدودیت‌های بسیاری از قالب‌های شعری را ندارد. در نوحه بیشتر به دنبال لحن و ضرباهنگ هستیم و بسیاری از محدودیت‌ها را در آن رعایت نمی‌کنیم. آقای شفیعی کدکنی از نوحه و سرود به عنوان مقوله‌های یاد می‌کند که بی‌توجه به نظم معمول شعر نظم خاص خودشان را دارند. اما در نهایت نوحه در هر حالتی باید پیام محور باشد و پیام خاصی را به مخاطب خودش ارائه بکند.

این منتقد ادبی ضمن بیان اینکه طبیعتاً با معیارهایی که شعر شاعران را بررسی می‌کنیم نمی‌توان به بررسی نوحه بپردازیم، ادامه داد: خط سیر نوحه به ما می‌گوید که در ابتدا بسیار فخیم است و به مرور می‌آید و به سطح عامه نزدیک می‌شود تا این‌که امروز و به این وضعیت درآمده است. هرچند بعضی شاعران شعر نوحه را بالا می‌برند. اتفاق دیگری که در نوحه‌های امروزی افتاده این است که ریتم و نغمه اهمیتی پیدا کرده همپای محتوا و نوحه‌های امروز تنوع موسیقیایی فراوانی دارند اما باید حواسمان به این باشد که تنوع موسیقیایی باعث دور شدن از محتوا نشود.

طباطبایی ادامه داد: آقای پویانفر اصل را در نوحه‌ها گریه قرار داده و معتقد بر این است که سینه زدن با اشک ماندگاری بیشتری دارد؛ یعنی سینه زدن اگر بخواهد در دل‌ها بماند و در اذهان جای بگیرد باید زیر سایه گریه قرار بگیرد. در نوحه‌های آقای پویانفر می‌بینیم گریزی به نوحه‌های و نواهای قدیمی زده می‌شود و نوحه‌های نسل قدیم را وارد اشعار خود کرده است.

وی ابراز کرد: یکی از نکاتی که می توانیم از اشعار خوانده‌شده توسط آقای پویانفر استخراج بکنیم؛ نگاه خاص ایشان به عشق است به نوعی دارای یک هندسه ذهنی خاص درباره عشق است و آرایه‌های خاصی را به کار می‌برد و نوحه‌هایی به زبان اهل نوحه دارد. عمده پیام‌هایی که در نوحه‌های ایشان مشاهده می‌شود؛ یکی تداوم قیام و نهضت است. یکی از پیام‌های اصلی نوحه‌ها پیوند کربلا با امروز، رسیدن به محرم توفیق الهی و مواردی درباره اهمیت هیئت و روضه محتواهای اشعار او بودند.

نوحه‌های ماندگار را کودکان زودتر حفظ و زمزمه می‌کنند

محمدحسین پویانفر در بخشی از این نشست مجازی گفت: هر آنچه از خدا گرفتم در دستگاه امام حسین توفیق از طرف خودشان بوده است. مثلا در اجرای دو اثر «به تو از دور سلام» یا نوحه «من ایرانم و تو عراقی چه فراقی» قبل از جلسه قصد اجرای کار را نداشتم اما اجرا شد و مورد توجه قرار گرفت؛ قائلم که این اتفاقات روزی و محبت از طرف اهل بیت (ع) است.

وی درباره ارتباط خود با شاعران اشعار اجرا شده توسط خودشان عنوان کرد: در صفحه شخصی خودم اگر نوحه‌ای را منتشر می‌کنم حتما نام شاعر را معرفی می‌کنم. کاری که در خوانش اول وجودت را می‌گیرد اثر تاثیرگذار می‌شود. یکی دیگر از راه‌هایی که من متوجه اثرگذاری و ماندگاری کار می‌شوم این است که کودکان آن را زمزمه و تکرار می‌کنند و حفظ می‌شوند.

این مداح بیان کرد: یکبار در حرم امام حسین (ع) به زبان ساده گفتم؛ یا اباعبدالله توفیق بده از حنجره ما اسم شما را عالم بشنود. این یک دعا بود و هر آنچه اتفاق افتاده را خود اهل بیت (ع) انجام دادند. فقط و فقط نفس کشیدن در این دستگاه توفیق است؛ در عین حال که زحمات و تلاش‌ها باید انجام شود؛ کلیدی‌ترین نکته همان نگاه اهل بیت (ع) است.

محدود و از دسترس خارج کردن شبکه‌های اجتماعی کج‌سلیقگی است

پویانفر درباره استفاده از رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی برای ترویج محتوای مذهبی گفت: خیلی از نوجوان‌ها و جوان‌ها این نوحه‌ها و موسیقی‌های مذهبی را در شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی شنیده‌اند و آرام‌آرام به هیئت راه پیدا کردند. نوحه‌های تأثیرگذار و ماندگار مانند نسیم خنکی از طریق فضای مجازی وارد خانه‌ها می‌شود. بعضی از نوحه‌ها بعد از سه روز انتشار آمارشان را بررسی می‌کردیم و می‌دیدیم مثلاً بیش از سه میلیون گوش داده شده‌است ارزشمند است.

وی ادامه داد: محدود و از دسترس خارج کردن شبکه‌های اجتماعی به نظرم کج‌سلیقگی و دست و بال بستن است می‌توانیم از این ابزار برای ترویج که محتواهای مرتبط با کربلا و عاشورا استفاده کنیم. به نماینده‌های مجلس و برخی از مسئولین هم گفتم که کسی که مثلاً یوتیوب را در ایران فیلتر کرده است تشیع را از این فضا محروم کرده است.

محمد آقاسی، کارشناس اجتماعی در بخشی از این نشست مجازی گفت: به‌طور کاملاً طبیعی برنامه‌های دهه اول محرم امسال نیز به دلیل شیوع ویروس کرونا تحت تاثیر قرار گرفت و محدودیت‌هایی را شاهد بودیم. این اتفاقات خیلی مهم بود به خاطر این‌که در دوره بعد از انقلاب اسلامی یکی از چیزهایی که پیشرفت را می بینیم حضور در مجالس روضه است. هیئت‌های مذهبی یکی از جاهایی است که مردم به آنها اقبال کردند و در آن حضور پیدا کردند.

محمدحسین پویانفر خالق نوحه‌های ماندگار

وی ادامه داد: مردم با حضور در خیابان‌ها در قالب دسته‌های عزاداری و سینه‌زنی و زنجیرزنی و برنامه‌های هیأت‌ها سیمای شهر را تغییر می‌دادند؛ خصوصا در دهه اول محرم نوع تردد ماشین‌ها و آدم‌ها تغییر پیدا می‌کرد و به نوعی سبک زندگی مردم در دهه اول محرم کاملاً دگرگون می‌شد.

این کارشناس اجتماعی بیان کرد: بحثی مطرح بود به عنوان اینکه عزاداری در ایران کارناوالی شده است؛ چه این ایده را بپذیریم و چه ایده‌ای که می‌گوید پدیده هیئت‌های عامه‌پسند در کشور زیاد شده است مقداری نگرانی وجود داشت که هیئت‌ها پروتکل‌های بهداشتی را رعایت نکنند. از خارج از کشور هم متأسفانه فضایی ایجاد شد و از بیست روز قبل از ماه محرم فعالیت‌های رسانه‌ای مغرضانه را شروع کردند.

آقاسی افزود: دو، سه روز مانده به شروع ماه محرم قرار شد که هیئت‌ها در فضای باز برگزارشود و تحرک دسته‌های عزاداری در سطح شهر نداشته باشیم و یا استفاده از ماسک ضروری شد. تغییرات بسیاری در نحوه برگزاری هیئت‌ها اجرا شد که این محدودیت‌ها شوک به عزاداران وارد کرد؛ یعنی هر آنچه که ما از عزاداری می‌شناختیم را تغییر داد. اما درنهایت مطابق اعلام مسئولین وزارت بهداشت ۹۵ درصد این پروتکل‌های بهداشتی رعایت می‌شد و وزیر بهداشت هم از هیئت‌ها تشکر کردند و این هم نشان می‌دهد که چقدر اتفاق مهمی افتاد.

 وی اظهار کرد: یکی از این هیئت‌های مذهبی که توانست کار خودش را به نحو احسن انجام بدهد هیئت ریحانه النبی بود که فضای بازی در تجریش را در اختیار قرار داشت. این هیئت با نام محمدحسین پویانفر شناخته می‌شود که سبک متفاوتی از هیئت‌های مذهبی را ایجاد کرده است.

این کارشناس اجتماعی اضافه کرد: نغمه‌هایی که در چند سال اخیر بسیاری از مردم گوش دادند و سر زبان‌ها افتاده مانند؛ نوحه «من غلام نوکران»، «چادرت را بتکان» اثر «در نجف» برای عید غدیر، «به تو از دور سلام» و امسال هم نوحه «من ایرانم تو عراقی چه فراقی» را ایشان خوانده است. نوحه‌هایی که ماندگار شدند و توسط مردم زمزمه شدند.

آقاسی گفت: اتفاق دیگری که هیئت ریحانه النبی در دستور کار قرار داده و خود آقای پویانفر نسبت به آن توجه دارد؛ تولید انیمیشن‌های مذهبی است و این اتفاق مهمی است که یک هیئت تا این حد ظرافت را رعایت می‌کند و برای کودکان آثاری را تولید کند. اثر «سفر عشق» امسال رونمایی شد و «عشق یعنی به تو رسیدن» که سال گذشته در ایام اربعین منتشر شد در همین راستا تولید شده‌اند. حضور پررنگ و فعال در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی از دیگر اقدامات این هیئت است.

هیئتی با فعالیت‌های اجتماعی گوناگون

وی اضافه کرد: هیئت ریحانه النبی هیئتی نیست که فقط در دهه اول محرم برنامه داشته باشد و این هیئت در طول سال به صورت مستمر با مخاطب خود در ارتباط است. علاوه بر ایام خاص که مراسمات مذهبی برگزار می‌شود مراسم هفتگی دارد و توانسته یک مخاطب جوان از سراسر شهر را جذب کند. نکته مهم دیگر این است که این هیئت جزو اولین هیئت‌هایی بود که برنامه هیئت مجازی را شروع کرد و به صورت مرتب و منظم ادامه داد.

این کارشناس اجتماعی اظهار کرد: هیئت ریحانه النبی فعالیت‌های اجتماعی هم دارد و در حوزه کمک به محرومان در قالب سبد کالا فعال است و قبل از این‌که موج همدلی و مواسات شروع شود این فعالیت‌ها را انجام می‌داد و به خانواده‌های نیازمند کمک می‌کرد. در بحث بیماران نیازمند هم فعال هستند و بودجه‌هایی را از طرف خیرین به این امر اختصاص می‌دهند و همچنین فعالیت‌هایی در قالب آموزش برای اشتغال‌زایی و آموزش برای خانواده‌های نیازمند دارند. این نوع نگاه و فعالیت هیئت را از عزاداری صرف خارج کرده و به‌عنوان پیشتاز کمک به مردم جا می‌اندازد.

آقاسی بیان کرد: هیئت ریحانه النبی کاملاً معتقد است که مخاطبش یک کاربر است و به این امر توجه دارد. خود آقای پویانفر به فضای مجازی توجه دارد و حضور متنوعی در فضای مجازی دارند. در اینستاگرام تلگرام و فضای یوتیوب فعال هستند و چند کار آقای پویانفر به عنوان پربازدیدترین کلیپ‌ها بوده که مورد توجه قرار گرفته است. وقتی از یوتیوب حرف می‌زنیم باید توجه داشته باشیم که مخاطب در آن‌جا فقط ایرانی‌ها نیستند و مخاطبان از کشورهای مختلف این آثار را می‌بینند.

وی با اشاره به اینکه محتواهای مخابره شده در هیئت مربوط به طیف‌ها و سنین مختلف است، ابراز کرد: از طرفی به کودکان و نوجوانان توجه ویژه‌ای دارد و در بین مخاطبان‌شان هم می‌بینیم که مشخص است. در طول سال هم می‌بینیم که مراسم‌هایی را ویژه کودکان و نوجوانان برگزار می‌کنند.

این کارشناس اجتماعی گفت: آقای پویانفر نوحه‌هایی را در محرم امسال هر شب به صورت جمع‌خوانی اجرا می‌کردند. فضای هیئت و استفاده از هلی شات و تلویزیون‌های مجهز بسیار برای جوان‌ها جذاب است و در شعر نیز از کارهای قدیمی و مدرن در کنار هم استفاده می‌کند. در لابه‌لای صحبت‌هاش و شعرها فضای اعتراضی و انتقادی را هم در دستور کار خود دارند. پیش از این نوحه‌هایی را برای ناشنوایان اجرا کردند که تمام اینها کارهای نو و تازه‌ای است.

وی خاطرنشان کرد: هر چند هیئت ریحانه النبی یک هیئت مداح محور است اما تمام تلاش این است که مداح محور نباشد به همین دلیل از سخنرانانی که جوانان به آنها علاقه دارند و پای صحبت آنها می‌نشینند، بهره برده‌اند.