برای تولید نوحه فاخر باید حس و حال ملودی را کشف کرد

عقیق:دوره دوم از کارگاه نوحه و سرود آیینی با حضور مهدی زنگنه و جمعی از شاعران آیینی کشورمان در  باشگاه خبرنگاران پویا درحال برگزاری است.

در این کارگاه مهدی زنگنه شاعر و مداح اهل بیت نکاتی را درباره ساخت و تولید نوحه به علاقه‌مندان این حوزه آموزش داد.

گزیده دومین جلسه از دوره دوم این کارگاه به‌شرح ذیل است:

در جلسه نخست عرض کردیم هر خط ملودی، شعری با ترانه‌ مخصوص به خود دارد. شاعر، ترانه‌سرا یا نوحه‌سرای موفق کسی است که آن شعر را کشف کند و در بهترین حالت ممکن روی ملودی بگذارد.

اولین سؤالی که ذهن هر هنرجویی را درگیر می‌کند این است که چگونه باید شعر هر ملودی را کشف کنیم؟

ممکن است برخی ادعا کنند این کشف، از جنس الهام یا فیض مستقیم از عالم معنا است؛ ما نیز منکر این ادعا نمی‌شویم. شاید برخی شاعران که ارتباطات ویژه‌ای با ماوراءالطبیعه دارند بدون استفاده از راهکارهای ذهنی به این مکاشفات دست یابند؛ اما کشف بهترین کلام برای ملودی از پیش ساخته شده، راهکارها و فنونی دارد که در این جلسه به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

* کشف حس و حال

گاهی خودمان ابتدا ملودی را می‌سازیم سپس تصمیم می‌گیریم شعرش را بسراییم. گاهی ملودی نوحه یا سرودی که قبلاً توسط مداحان اجرا شده است را انتخاب می‌کنیم تا با موضوع دیگری کلام تازه‌ای را روی آن قرار بدهیم. فرقی نمی‌کند! در هر حال باید ابتدا چندین بار ملودی را بی‌کلام در ذهنمان مرور کنیم، تا به حس و حالش پی ببریم. آیا ملودی پیش روی ما حماسی است؟ عاطفی است؟ شاد است یا غمگین؟ عطر و بوی دیدار دارد یا خداحافظی؟ و...

بهترین راه برای درک حس و حال ملودی این است که هنگام مرور آن، اولین واژگانی را که به ذهنمان خطور می‌کند روی کاغذ بنویسیم. آن واژه‌ها تکلیف ما را با حس و حال قطعه روشن می‌کنند.

*کشف لحن

هر خط ملودی به مثابه جمله، لحن مخصوص به خودش را دارد. جمله موسیقی ممکن است دستوری باشد... سوالی باشد... جمله‌ای، ملتمسانه است و جمله‌ای دیگر خبری و...

اگر جمله‌ اول ملودی نوحه "کی گفته من بی‌کس و کارم" را بدون کلام مرور کنیم، متوجه می‌شویم که لحن آن سؤالی است؛ پس باید برای سرودن شعری برای این ملودی از ادات سؤالی زبان استفاده کنیم.

همچنین با مرور ملودی فراز دوم توجه‌ "دامن‌کشان" حس التماسی کودکانه به ما دست می‌دهد. به همین جهت واژگان "بیا برگرد خیمه‌ ای کس و کارم" روی این جمله‌ی موسیقی بسیار خوش نشسته است.

نوحه‌سرای حاذق کسی است که لحن جمله به جمله‌ هر قطعه را درمی‌یابد، سپس اقدام به سرایش می‌کند.

* کشف نت‌های تأکید

در هر خط ملودی یک یا چند نت به نسبت بقیه‌ نت‌ها، بار حسی بیشتری را حمل می‌کنند. ضربه‌ ملودیک هر جمله‌ موسیقی که هوشمندانه ساخته شده است بر دوش تمام نت‌ها نیست. انگار نت‌ها دست به دست یکدیگر می‌دهند تا پاس گل را به یک یا دو نت خاص تقدیم کنند. ترانه‌سرا و نوحه‌سرای زیرک، این نت‌ها را کشف می‌کند و ضربه‌ کلامش را در واژه‌هایی تعبیه می‌کند که در این نت‌ها تنیده شود.

همه‌ ما شعر "کجایید ای شهیدان خدایی" را با آن ملودی معروف در دستگاه ماهور شنیده‌ایم. اما اگر دقت کنیم این ملودی با مصراع "بیا یابن‌الحسن دورت بگردم" زیباتر به نظر می‌رسد. زیرا دقیقاً دو نتی که واژه‌ "دورت" را همراهی می‌کنند، نت‌های تأکید این خط ملودی‌اند. مضاف بر این که به مداح نیز اجازه تحریم می‌دهند.

گاهی نیز ملودی‌ساز در جمله‌ موسیقی، بخشی را برای تحریر توسط مداح یا خواننده ساخته است. نوحه‌سرا و ترانه‌سرای موفق بهترین کلمات را چه از نظر آوایی و چه از نظر مفهومی برای آن قسمت‌ها انتخاب می‌کند. مرحوم قیصر امین‌پور در قطعه‌ نیلوفرانه آن هنگام که می‌خواهد پیچیدن ساقه‌ نیلوفر و شکفتن گل را به تصویر بکشد کلمه‌ عاشقانه و بشکفد را درست همانجایی جاگذاری می‌کند که قرار است خواننده تحریر برند:

"چو نیلوفر عاشقانه چنان می‌پیچم به پای تو / که سرتا پا بشکفد گل زهر بندم در هوای تو"

شاعر و نوحه‌سرا باید قبل از سرودن نوحه یا سرود، وزن عروضی تمام فرازهای بند اول را بر اساس ملودی مشخص کند، تا در بندهای دوم و سوم از اوزان فرازها خارج نشود، زیرا خارج شدن از وزن عروضی هر فراز به منزله‌ خارج شدن از ملودی اصلی است.

منبع:تسنیم