آرایه‌ها و صنایع ادبی به غنای نوحه و سرود کمک می‌کنند

عقیق:دوره دوم از کارگاه نوحه و سرود آیینی با حضور مهدی زنگنه و جمعی از شاعران آیینی کشورمان در  باشگاه خبرنگاران پویا درحال برگزاری است.

در این کارگاه مهدی زنگنه شاعر و مداح اهل بیت نکاتی را درباره ساخت و تولید نوحه به علاقه‌مندان این حوزه آموزش داد.

گزیده سومین جلسه از دوره دوم این کارگاه به‌شرح ذیل است:

همان طور که می دانید هرآن چه در شعر موجب غنای ادبی می شود، در نوحه و سرود آیینی نیز قابل استفاده است. تمام آرایه‌ها و صنایع ادبی به غنای نوحه و سرود نیز کمک می‌کنند. مع الاسف بسیاری از نوحه سرایان از این مهم غافلند! عده‌ای نیز در کمال بلاهت بی سوادی خود را توجیه کرده و می‌گویند: نوحه‌ نیازی به آرایه ندارد!!! در حالی که تجربه ثابت کرده است نوحه ها و سرودهایی که از صنایع لفظی و معنوی برخوردارند، در بین مخاطبین جای بیشتری باز می کنند؛ مشمول مرور زمان نشده و ماندگارترند. به این شرط که سهل ممتنع سروده شده باشند. اگر آرایه ها خود را به رخ نکشند و در اوج سادگی به زیبایی کلام کمک کنند، آثار نیز در ناخودآگاه مخاطب اثر گذاشته، در ذهن او باقی خواهند.

در سرود "شب فراقت غیر غم / یاورم نمیشه | مگه میشه نبینمت / باورم نمیشه| ماه دلآرا بیا / از پشت ابرا بیا / یوسف زهرا بیا " واج آرایی صدای "ق" در مصراع اول ، استفاده از ردیف در تمام مصاریع و تناسب میان ماه و ابر، موجب زیبایی شنیداری در کلام شده است. یکی از دلایل فراگیری این سرود همین استفاده از آرایه هاست.

در جلسه سوم "دم قرار"، می خواهیم به بررسی چند آرایه  راهگشا در ساخت سرود و نوحه بپردازیم:

جناس

جناس یکی از ابزارهای ایجاد موسیقی درکلام است. ارزش جناس به موسیقی و آهنگی است که در سخن می‌آفریند و زیبایی جناس در گرو پیوندی است که با معنی سخن دارد.

 تعریف جناس : جناس به معنای آوردن کلماتی با تلفظ نزدیک به یکدیگر است. جناس انواع دارد:

الف) جناس تام : کلمات ، لفظ یکسان و معنای متفاوتی دارند. مانند : شیر ، شیر – گور ، گور

بهرام که گور می گرفتی همه عمر               دیدی که چگونه گور بهرام گرفت

گور در مصرع اول به معنی گورخر ، و در مصراع دوم به معنی قبر است.

ب ) جناس ناقص یا اختلافی : اختلاف در  حرکت دو کلمه است. گُل ، گِل

سرشک گوشه گیران را  چو دَریابند ، دُر یابند              رُخِ مهر از سحرخیزان  نَگردانند  اگر دانند

ج ) جناس زائد : دراین جناس ، یکی از کلمات ، یک حرف اضافه دارد. مانند : طاعت ، اطاعت / عادل ، معادل

گاهی ممکن است ، حرف اضافه در وسط قرار بگیرد و یا در آخر بیاید. مانند : قامت ، قیامت / روا ، روان

د ) جناس مرکب : جناسی است که از دو کلمه ، یکی ساخت ساده ، و دیگری ساخت مرکب دارد.

مانند : کمند و کم اند (کم هستند)

ه ) جناس مطرّف : درجناس مطرّف ، اختلاف در حرف رَوی است. ( حرف رَوی : به آخرین حرف اصلی قافیه ، حرف رَوی می گویند.) مانند : آزاد ، آزار / باد ، بام / مقام ، مقال

و ) جناس خط : دراین نوع جناس ، تفاوت در نقطه ی کلمات است . مانند: درست ، درشت / سیر ، شیر

ح ) جناس اشتقاق : دراین جناس ممکن است کلمات هم ریشه باشند مانند : رسول ، رسیل ، ارسال، که هرسه از رَسَلَ مشتق شده اند.

ط ) جناس قلب یا مقلوب : این جناس را کمتر به عنوان جناس مطرح می کنند. اما از توابع جناس است.در این صورت قلب ، جا به جا شدن حروف یک کلمه است. مثل : سُبحان ، سَحبان ؛ که دراین مثال حروف «ح» و «ب» جابه جا شده اند.

گاهی اوقات قلب به صورت کامل اتفاق می افتد ؛ مانند : راز ، زار که دراین مثال کلمه ، کاملا وارونه شده است.

و مثال هایی دیگر : درز ، زرد / جنگ ، گنج / ریش ، شیر

واج آرایی

واج‌آرایی تکرار یک یا چند واج صامت یا مصوت در شعر و نثر است، به گونه‌ای که آفریننده موسیقی درونی باشد و بر تأثیر شعر بیفزاید.

 اول از هر چیز باید بدانیم که واج چیست؟

واج کوچکترین واحد سخن است و در واقع همان حروف الفبا است. واج دو قسم دارد.

1ـ صامت: بی صداها مثل ب. پ. ت. ث و ...

2ـ مصوت: صدا دارها  مثل آ، او، ای ـُــِـــَـ

و اما واج آرایی(نغمه حروف) که از آرایه های گوشنواز ادب فارسی است و لطافت و زیبایی خاصی به نظم و نثر می دهد.

شرط اصلی برای ایجاد واج آرایی این است که تکرار صامت یا مصوت بیشتر از 3 بار صورت بگیرد آن هم در فاصله ی نزدیک زیرا ممکن است در یک بیت ، یک حرف حتی بیش از 3 بار هم تکرار شده باشد ولی چون مشهود نیست واج آرایی را پدید نمی آورد. بنابراین ملاک اصلی "لذت شنیداری" از تکرار آن واج است.

رشته تسبیح اگر بگسست معذورم بدار

دستم اندر ساعد ساقی سیمین ساق بود

خیزید و خز آرید که هنگام خزان است

باد خنک از جانب خوارزم وزان است

واج آرایی با تکرار صامتهای /خ / و / ز

این دو حرف به زیبایی بیانگر خش خش برگها و صدای باد در خزان است.

مراعات نظیر

آوردن واژه هایی از یک مجموعه است که با هم تناسب دارند.

در جایی که واژه‌های کلام اجزائی از یک کل باشند و از این جهت با هم ارتباط داشته باشند، مراعات النظیر یا همان تناسب به کار رفته است.

ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند

تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری

یا

در اوج روضه خوب دلش را که غم گرفت
وقتی که میز و دفتر و خودکار دم گرفت
وقتش رسیده بود به دستش قلم گرفت
مثل همیشه رخصتی از محتشم گرفت

منبع:تسنیم