تنها كتاب تحليلي پيرامون صلح امام حسن(ع) در كنار دو رمان خواندني

راضى آل ياسين از محققان معاصر تنها كتاب تحليلى و تفصيلى را در موضوع صلح امام حسن عليه السلام تدوين كرده و آيت الله سيد على خامنه اى اين اثر را به فارسى برگردانده است.

شيخ راضی آل ياسين، فرزند شيخ عبدالحسين بن شيخ باقر از علما و محققان و مورخان نجف بود كه به سال 1314.ق متولد شد و در 15 ذی قعده سال 1372.ق يعنی درست سال انتشار كتابش "صلح‌الحسن" درگذشت. وی پيش از آن افزون بر "ديوان" كتابی نيز با عنوان "تاريخ‌الكاظميه فی‌القديم والحديث" و كتابی با عنوان "اوج‌البلاغه" در خطبه‌های امام حسن و امام حسين(ع)" تأليف كرد. اصولاً خاندان آل ياسين يكی از خاندان‌های علمی بزرگ نجف است كه نه تنها شيخ راضی بلكه عالمان، فقيهان و مورخان برجسته‌ی ديگری هم داشته و دارد.

به هر روی، برای متن عربی كتاب صلح‌الحسن در سال 1372ق/1953 توسط استاد بی‌مانند و انقلابی بزرگ مرحوم "سيدشرف‌الدين عاملی" مقدمه‌ای عالمانه نوشته شد؛ مقدمه‌ای كه هم شامل اشاراتی در باره‌ی مؤلف و هم مروری بر ديدگاه‌های طرح شده در آن درباره‌ی امام مجتبی عليه‌السلام بود. اين مقدمه چندان فاضلانه بود كه مترجم فارسی كتاب، با بودن آن ديگر نيازی به شرح و بسط مقدمه‌ی خود نديد و همان را با قلم شيوای خود ترجمه كرده و در آغاز كتاب نهاد. نفس توجه مرحوم شرف‌الدين به اين اثر خود گويای اعتباری است كه كتاب ياد شده در پرداختن به اين موضوع مهم دارد.

مترجم در مقدمه‌ی كوتاه خود اشاره كرده است كه پيش از ترجمه‌ی اين اثر "در فكر تهيه‌ی نوشته‌ای در تحليل موضوع صلح امام حسن بودم و حتی پاره‌ای يادداشت‌های لازم را نيز گرد آورده بودم؛ ولی امتيازات فراوان اين كتاب مرا از فكر نخستين بازداشت و به ترجمه‌ی اين اثر ارزشمند وادار كرد." 

اين ايده‌ی جالبی است كه مع‌الأسف در بسياری از اوقات در پژوهش‌های جاری مورد بی‌توجهی قرار می‌گيرد. وقتی اثری محققانه هست كه ترجمه شود و يا مهم‌تر در همين فارسی، آثاری هست كه خلاء پژوهشی در يك موضوع را پر كند، ديگر چه نيازی هست كه كسانی وقت صرف كرده و بسا آثار ضعيف‌تر عرضه كنند!؟ صد البته،‌ در جامعه‌ای كه به پژوهش احترام می‌گذارد، كمتر اين اتفاق روی می‌دهد.

متن عربی كتاب در 400 صفحه ارائه شده و فارسی آن در 546 صفحه. يكی از دلايل اين امر- فارغ از آن‌كه نثر فارسی به‌خصوص وقتی وظيفه‌ی ترجمه را بر عهده دارد، قدری طولانی‌تر از موارد مشابه عربی خواهد شد- چاپ زيبای آن و صفحه‌بندی و چينش سطور و عناوين و سرفصل‌هاست كه حاكی از دقتی است كه در چاپ اين اثر وجود داشته است.

البته اين شرح، مربوط به چاپ نخست كتاب در اسفند 1348 توسط انتشارات آسيا است. بعدها اثر ياد شده را دفتر نشر فرهنگ اسلامی با حذف مقدمه‌ی يك صفحه‌ای مترجم و با حروف‌چينی جديد منتشر كرد و حجم صفحات آن به 472 صفحه تقليل يافت. اين چاپ هيچ مقدمه‌ای ندارد كه نشان دهد آيا مترجم محترم، اصلاحيه‌ای هم در ترجمه داشته‌اند يا نه. به هر روی، چاپ اول بسيار شكيل‌تر و چشم‌نوازتر است.

شايد انتخاب يك عنوان افزوده بر نام كتاب، گويای ذوق ادبی مترجم باشد. "صلح‌الحسن" به "صلح امام حسن" ترجمه شده و در عين حال عنوان اديبانه‌ی ديگری ذيل آن آمده است: "پرشكوه‌ترين نرمش قهرمانانه تاريخ".

روشن است كه كاربرد قلم اديبانه برای شرح حماسه‌های نظامی و نبردهای تند و تيز آسان است، اما در بيان حادثه‌ای كه به صلح انجاميده، می‌بايست توانی دو چندان برای تبيين آن با استفاده از جملات و تعابير به‌كار برد. اين كاری است كه هم در متن عربی و هم فارسی به خوبی انجام شده است.

آنچه گفته شد نبايد ما را از اين نكته غافل كند كه نويسنده، محققانه از متون تاريخی بهره گرفته و با رعايت اصول پژوهش، كار بررسی اين مقطع از تاريخ شيعه را به انجام رسانده است. نقل يك بخش از اين كتاب، می‌تواند دقت مورخانه‌ی مؤلف و هم‌زمان نثر زيبای مترجم را نشان دهد:

"بعدها كه ساده‌دلی و سطحی‌نگری بلای جان مورخان شد و در هرآنچه از تاريخ اسلام فراهم آوردند اثر گذارد، اين افسانه‌ی ساختگی نيز رنگ حقيقت و واقعيت گرفت. گروهی كه در اقليت بودند زبان از ياوه‌‌گويی نگاه داشتند، ولی بعضی پا را از حقيقت فراتر نهاده و دچار خبط و آشفته‌گويی شدند كه گفتند حسن، خود نيز صريحاً به بيعت اعتراف كرده است! (ص 372)."

بدون ترديد بايد گفت اين كتاب همچنان اثری ارجمند و محققانه درباره‌ی اين مقطع از تاريخ شيعه بوده و پاسخگوی بيشتر پرسش‌هايی است كه بسا در اين زمينه در اذهان جوانان و دوستداران تاريخ اهل بيت(ع) پديد آيد؛ اما به‌نظر می‌رسد اين كتاب تاكنون آنچنان كه بايد و شايد به‌صورت مردمی توزيع نشده و در انحصار نويسندگان خاص باقی مانده است. اين مظلوميتی مضاعف برای امام مجتبی عليه‌السلام است.

مؤلف به موضوعاتى پرداخته كه در كتب مشابه به آنها كمتر توجه شده و موضوع صلح امام حسن عليه السلام و علت و عوامل آن را به خوبى بيان مى كند.

استاد سید جعفر مرتضى مورخ و سيره شناس معاصر، مؤلف كتاب الصحيح من سيرة النبى الاعظم در 35 جلد که جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی را کسب کرد  و از دیگر کتابهای استاد تحلیلی بر زندگانی امام رضا عليه السلام و رنج های زهرا است.ایشان از عالمان لبنان است.

استاد در اين كتاب به زندگى سياسى امام حسن مجتبى عليه السلام پرداخته و آن را در سه فصل عرضه كرده است: عهد رسول خدا(ص)، عهد شيخين و عهد عثمان. بنابر اين و بر اساس عنوان كتاب كه «حيات سياسى» نام دارد، مؤلف جز در صفحاتى گذرا به احوال شخصى و مناقب امام حسن عليه السلام نپرداخته و تنها درباره موضوع مباهله تفصيل داده است. مؤلف در فصل دوم به مباحثى چون اذان بلال به درخواست حسنين بعد از مادرشان و حضور امام حسن عليه السلام در شوراى عمر پرداخته كه در آثار مشابه كمتر به آن توجه شده است. در فصل سوم به مباحثى چون عدم حضور امام در فتوحات و ترديد در مجروح شدن آن حضرت هنگام محاصره عثمان و رد اتهام عثمانى بودن آن حضرت مى پردازد.

در مجموع مؤلف محقق به مباحثى ارزشمند پرداخته مؤلف همانند ديگر آثار خود، به منابع فراوانى استناد كرده كه بيش از 250 مورد است و آنها را در پاورقى به تفصيل ذكر مى كند. وى از مباحث معمولى و غالب كه در زندگانى ائمه بيان مى شود صرف نظر كرده و به مطالبى توجه كرده كه كمتر از آن سخن گفته مى شود.

اين كتاب توسط دکتر محمد سپهرى كه مترجم آثار استاد مرتضى است به فارسى برگردان شده است.

برخی از فصل های کتاب عبارتند از:

نگاهی گذرا به دوران کودکی امام مجتبی علیه السلام ؛ ویژگی‏های امام مجتبی علیه السلام ؛ حسن بن علی علیه السلام پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم؛ مسؤولیت‏های امام مجتبی علیه السلام در دوران حکومت امیرالمؤمنین علیه السلام ؛ امامت و رهبری؛ انگیزه‏های صلح (مصالح امت اسلامی)؛ بازگشت به مدینه منوره؛ مسمومیت امام مجتبی علیه السلام ؛ شهادت مظلومانه امام مجتبی علیه السلام ؛ اوج استبداد و ستم امویان؛ تهاجم فرهنگی امویان و عباسیان؛ فرزندان امام حسن علیه السلام ؛ چهل حدیث برگزیده از مجموعه سخنان درر بار امام مجتبی علیه السلام ؛ کتابشناسی

مؤلف در هر مسند، روايات را به صورت كامل از منابع نقل كرده و ضمن بيان منبع آن، سلسله اسناد را هم آورده است. البته الزاماً همه اخبار از معصوم نقل نشده و بخشى از آنها، گزارش هاى تاريخى و نقل قول مورخان است.

مؤلف، بخش رواياتى را كه از خود امام نقل شده (يعنى آن امام كه كتاب به او اختصاص دارد) به شكل مبسوطى بر اساس اصول (عقايد) و فروع (فقهى) دسته بندى كرده و از منابع مشهور و غير مشهور آنها را جمع آورى و ارائه مى كند. طبعاً در خصوص امام باقر و امام صادق عليهما السلام كه روايات بيشترى از آنان نقل شده حجم بيشترى به مجلدات كتاب مسند اختصاص داده شده است. چنانكه مسند الامام الصادق عليه السلام بيشترين مجلدات (بيش از 20 جلد) را به خود اختصاص داده است.

مؤلف، آدرس هر خبر را در پاورقى آورده مگر در مسند الامام الصادق عليه السلام كه شيوه جديدى اتخاذ كرده و در پايان هر باب به صورت كلى منابع خود را ذكر كرده است.‏

منابع اين مجموعه اعم از كتب روايى و تاريخى است. در مواردى كه از كتب تاريخى اهل سنت نقل شده به منابعى چون طبرى و مسعودى و ديگر منابع دست اول ارجاع شده و در خصوص روايات شيعى هم از كتب اربعه و ديگر اصول روايى معتبر استفاده شده است.

عطاردى در مجموعه هاى مسند ائمه جز به جمع آورى اخبار نپرداخته و در باره آنها اظهار نظر يا تحليلى ارائه نمى كند.

 در این کتاب نویسنده سخنانی را که پیامبر اکرم(ص) در مورد امام حسن(ع) بیان کرده با شرح و تفصیل از نظر خوانندگان می‎گذراند. نگارنده در صفحات نخست احادیثی را از قول پیامبر اکرم نقل کرده که با تعبیرات مختلف از فاطمه و فرزندانش به‎ویژه امام حسن نام برده شده است. موضوع محوری این احادیث ذکر فضایل و مناقب امام حسن مضمون محوری آن‎هاست.

مولف این روایت‎ها را از آثار و تالیفات ابوجعفر اسکافی، محمد بن جریر طبری، امام فخر رازی، ابن حجر عقلانی و دیگران استخراج کرده است. برخی از عالمان دیگر مذاهب و فِرَق نظیر ابن تیمیه آیات 8 و 23 سوره‎های انسان و شورا را و آیات دیگری را که به نوعی به اهل‎بیت(ع) اشاره می‎نماید، با طرح استدلال‎هایی بر آن‎ها شبهات و اشکالاتی وارد ساخته است. نویسنده آرا و اقوال او را پس از بررسی با استناد به منابع معتبر حدیثی و متون تفسیری پاسخ می‎گوید. وی در جاهای دیگر کتاب راجع به مصایب و سمت‎هایی که بر آن حضرت رفته و حقوقی که از او غصب شده با توضیح و تفصیل سخن گفته است. 

رمان، روايتي است از زندگاني امام حسن مجتبي (ع)، در بستر زماني شهادت حضرت امير و آغاز خلافت امام تا شهادت ايشان. و محوريت موضوع صلح. شجاعي در اين رمان با رفت‌وبرگشت‌هاي راوي ميان دو جبهه امام و معاويه و بازسازي و بازيابي اهداف و افكار و شخصيت معاويه، تصويري جديد از صلح امام به مخاطب ارائه مي‌دهد.

نويسنده كه آغاز كتاب آورده است: و خداوند را آیه‌ای است، که نازل شد به آغوش پیامبر: حاء. سین. نون. ذِکرُ رحمَتِ رَبکَ عَبدَه مُجتَبی... با تاكيد بر رازورانگي شخصيت حضرت و رفتارشان در برابر مكر معاويه، تلاش مي‌كند تا كمي از اسرار نهان انتخاب‌هاي امام را براي خواننده تصوير كند.

این اثر از داستان ازدواج حضرت علی(ع) با حضرت فاطمه(س) شروع می‌شود و در ادامه با ماجرای ولادت امام حسن(ع) ادامه پیدا می‌کند، این اثر در ادامه با روایت ماجراهای تاریخی مانند غدیر خم، رحلت پیامبر اکرم(ص)، حضرت فاطمه (س) و شهادت حضرت علی(ع) ادامه پیدا می‌کند و در فصول پایانی نیز به شرح صلح امام حسن(ع) با معاویه و شهادت امام حسن(ع) می‌پردازد.

شریفی در این کتاب در کنار بهره‌مندی از شیوه بیان من راوی برای بیان داستان خود و در کنار استفاده از نثری موزون، با توانمندی، احادیث و روایات و نقل‌های ارائه شده در منابع دینی و تاریخی درباره زندگی ائمه را در خدمت متن داستانی کتاب درآورده است و همین مساله منجر به این شده که داستان این کتاب با وجود اینکه روایت تاریخی شنیده شده‌ای دارد، برای مخاطب بسیار خواندنی شده و نگاه تازه‌ای به این بخش از تاریخ اسلام را در دید مخاطبان ایجاد کند. به گفته شریفی این اثر با ویرایش «سید مهدی شجاعی» منتشر شده است.

شریفی برای روایت تاریخی خود در این کتاب مخاطبش را به بیش از 75 اثر دینی و تاریخی در این زمینه ارجاع داده است که در آنها منابع روایی اهل سنت نیز به چشم می‌خورد و از ویژگی های این کتاب می توان ارجاع احادیث پیرامون فضایل اهل بیت(ع) را به کتب اهل سنت دانست.

منبع:رجا

211001