نگاهى به عزادارى هاى حسينى(ع)

عزادارى از مظاهر بزرگ و يكى از سمبل هاى حيات مذهبى و معنوى علاقه مندان به اهل بيت عصمت عليهم السلام بوده است. اما آيا نتيجه مطلوب از همه اين مجالس گرفته مى شود و در جهت مطلوب به كار گرفته مى شود؟

اين سلسله مباحث در پى تبيين اين موضوع است، و نويسنده آن درد و داعيه ضرورت ارزيابى نسبت به حركت را دارد و معتقد به لزوم اصلاح مجالس عزادارى حسينى است .

اما اين نگرانى را هم دارد كه مبادا طرح، ارزيابى و اصلاح آن جنبه های مثبت عزادارى حسينى را زير سؤال برد، لذا معتقد است باید طرح مسائل را به گونه اى عنوان كرد كه اين شبهه پيش نيايد.

از این رو بحث به این گونه خواهد بود: نگرانی اندیشمندان و مصلحان معاصر، تاریخچه وچگونگی شکل گیری مجالس عزاداری، فلسفه عزاداری، بعد عاطفی وعقلانی عزاداری، معیارهای صحیح و راه حل چگونگی برگزاری عزاداری.

یکی از مسایل مهم در عزاداری ها این است که: آيا نتيجه مطلوب از این مجالس گرفته مى شود و اين امكانات عظيم و وصف ناشدنى همه ساله و همه ماهه و همه روزه اين كشور و آن كشور، اين شهر و آن شهر، اين حسينيه و آن حسينيه و اين خانه و آن خانه، در جهت مطلوب به كار گرفته مى شود، و اگر به كار گرفته نمى شود آيا راه حلى و پيشنهادى موفق براى بهبود كار وجود دارد، و آيا مى توان اين موضوع را به خوبى بررسى و تحليل كرد و راهكار مناسبى را ارائه داد، يا بايد اين كار را رها كرد و از اصلاح و بهبود و بازسازى و ارزيابى جديد آن دست كشيد و كار را همينطور رها كرد، و هر چه پيش آمد خوش آمد!

همه مى دانيم كه مجالس يادبودى به نام حسين بن على عليه السلام و نهضت عاشورا زير نام «سوگوارى» و «عزادارى» و «مرثيه سرايى» در طول تاريخ پس از حادثه كربلا برگزار گرديده و مى گردد، و اين مجالس يكى از مظاهر بزرگ و يكى از سمبلهاى حيات مذهبى و معنوى علاقه مندان به اهل بيت عصمت عليهم السلام بوده است. و اين مجالس و اجتماعات در بيدارى و آگاهى و نشر فرهنگ اسلامى و توجه به حقايق دين تأثير بسزايى داشته و نقش حياتى و بزرگى را ايفا كرده است. زيرا حادثه كربلا حماسه جاودانهاى است كه در اعماق وجود ملت ما اثر گذاشته و با پوست و گوشت مردم ما عجين شده است، به گونهاى كه مردم در طول زندگى بارها و بارها آن را مىشنوند، تكرار مى كنند، مجالس برگزار مى كنند، ساعتها از وقت مردم صرف شنيدن همان حادثه با ذكر خصوصيات آن مى شود و دوست دارند براى برپايى چنين امرى روزهايى در سال وقت بگذارند و آنان از اين كار نه تنها خسته نمى شوند و احساس تكرار نمى كنند؛ بلكه با شنيدن آن، قلبها به تپش مىافتد، دلها به سوز مى آيد، و چشمها اشكبار مى شود. 

از طرف ديگر، مردم به عشق حسين، چه مخارجى را هزينه مى كنند، ساختمانها به نام حسين می سازند، مجالس كوچك و بزرگى به پا مى كنند، دسته ها و هيئتها به راه مى اندازند، امكانات عظيمى را در ياد اين حادثه و تعظيم و تكريم آن به كار مى گيرند، حتى كسانى كه از امام حسين عليه السلام تجليل مى كنند و ذاكر و مداح و واعظ مى شوند به بركت آن حضرت مورد احترام خاصى قرار مىگيرند. همه اينها نشان از سترگى كار حسينى و عظمت تأثير آن در دلها و قلبها و عظمت تأثير اجتماعى آن در طول تاريخ است.

بحث و تبيين از همه ابعاد اين قضيه در اين وجيزه ممكن نيست، آنچه مطرح است و مناسب پيگيرى و ارائه بحثى را مىطلبد اين است كه آيا تمام اين حركتها به خوبى انجام مى گيرد و عزادارى و مرثيه سرايى مطابق با روح و فلسفه قيام حسينى است و نيازمند ارزيابى نيست؟ به تعبير ديگر، آيا نتيجه مطلوب از همه اين مجالس گرفته مى شود و اين امكانات عظيم و وصف ناشدنى همه ساله و همه ماهه و همه روزه اين كشور و آن كشور، اين شهر و آن شهر، اين حسينيه و آن حسينيه و اين خانه و آن خانه، در جهت مطلوب به كار گرفته مىشود، و اگر به كار گرفته نمىشود آيا راه حلى و پيشنهادى موفق براى بهبود كار وجود دارد، و آيا مىتوان اين موضوع را به خوبى بررسى و تحليل كرد و راهكار مناسبى را ارائه داد، يا بايد اين كار را رها كرد و از اصلاح و بهبود و بازسازى و ارزيابى جديد آن دست كشيد و كار را همينطور رها كرد، و هر چه پيش آمد خوش آمد!

اين نوشته كوتاه در پى تبيين اين موضوع است، و نويسنده آن درد و داعيه ضرورت ارزيابى نسبت به حركت را دارد و معتقد به لزوم اصلاح مجالس عزادارى حسينى است. اما اين نگرانى را هم دارد كه مبادا طرح، ارزيابى و اصلاح آن به كليت عزادارى و اقامه مجالس آسيب رساند و عظمت حركت شكوهنده و مثبت عزادارى حسينى را زير سؤال برد، لذا معتقد است كه بايد گام به گام حركت كرد و طرح مسائل را به گونه اى عنوان كرد كه اين شبهه پيش نيايد كه منظور از اين بحثها ترديد در بر پا كردن مجلس و محافل و دسته ها و يا كمرنگ كردن آنها است، يا اين مشكل همه جايى است و شامل همه محافل مى شود و يا گريستن و گرياندن كم شأنى در بزرگداشت حماسه كربلا دارد.

در حقيقت اين وجيزه تنها در جهت بهبود اين روند با زبان ارزيابى و بررسى در ابعاد مسئله، و يافتن راه حلى براى معقول و منطقى كردن اين حركت و اصلاح آن است. طبعاً اين حركت اگر به خوبى انجام گيرد و مقدمات آن مورد توجه قرار گيرد، موجب پيشگيرى از سوء استفاده دشمنان و شبهه دار نشدن نيروهاى جوان و تحصيل كرده خواهد شد، و امكانات به كار رفته در جهت مطلوب صرف خواهد شد، بگذريم از اين نكته بسيار مهم كه حماسه عاشورا و عزادارى حسينى اختصاصى به شيعه ندارد و نبايد آن را منحصر در مذهبى خاص كرد، اما گاه حركت و رفتار ما به گونهاى است كه از توجيه منطقى آن عاجزيم و از تطبيق دادن عزادارى با فلسفه حماسه عاشورا غافل، و لذا نمىتوانيم آن را به همه ملتها گسترش دهيم.

گفتارى از مصلحان معاصر در باب اصلاح عزادارى ها (میرزا حسین نوری، شیخ عبد الکریم حایری، امام خمینی)

عزادارى از مظاهر بزرگ و يكى از سمبلهاى حيات مذهبى و معنوى علاقه مندان به اهل بيت عصمتعليهم السلام بوده است. اما آيا نتيجه مطلوب از همه اين مجالس گرفته مى شود و در جهت مطلوب به كار گرفته مى شود؟

اين سلسله مباحث در پى تبيين اين موضوع است، و نويسنده آن درد و داعيه ضرورت ارزيابى نسبت به حركت را دارد و معتقد به لزوم اصلاح مجالس عزادارى حسينى است .

اما اين نگرانى را هم دارد كه مبادا طرح، ارزيابى و اصلاح آن جنبه های مثبت عزادارى حسينى را زير سؤال برد، لذا معتقد است باید طرح مسائل را به گونه اى عنوان كرد كه اين شبهه پيش نيايد.

از این رو بحث به این گونه خواهد بود: نگرانی اندیشمندان و مصلحان معاصر، تاریخچه وچگونگی شکل گیری مجالس عزاداری، فلسفه عزاداری، بعد عاطفی وعقلانی عزاداری، معیارهای صحیح و را ه حل چگونگی برگزاری عزاداری.

اينجا بايد يك سخنى هم در خصوص عزادارى و مجالسى كه به نام حسين بن على به پا مى شود بگوييم: ما و هيچ يك از دينداران نمى گوييم كه با اين اسم هر كس هر كارى مى كند خوب است. چه بسا علماى بزرگ و دانشمندان، بسيارى از اين كارها را ناروا دانسته و به نوبت خود از آن جلوگيرى كردند، چنانچه مى دانيم كه در بيست و چند سال پيش از اين، عالم عامل بزرگوار مرحوم حاج شيخ عبدالكريم حائرى كه از بزرگترين روحانيون شيعه بود در قم شبيه خوانى را منع كرد و يكى از مجالس بسيار بزرگ را مبدل به روضه خوانى كرد، و روحانيون و دانشمندان ديگر هم چيزهايى كه برخلاف دستور دين بوده منع كرده و مى كنند. (امام خمینی (قدس سره الشریف))

پيش از ورود در بحث به آهنگ تمهيد چند گفتارى از انديشمندان و مصلحان معاصر نقل خواهيم كرد و نگرانى آنان را نسبت به وضعيت موجود به عنوان مثال مى آوريم تا روشن شود كه اين نگرانى همگانى است و مصلحان و بزرگان ما نسبت به اين وضعيت خشنود نبوده و نيستند و اگر كمتر سخن گفته اند، دلايل ديگرى داشته است.

‌ پيش از دوران ما مرحوم ميرزا حسين نورى - از دانشمندان قرن سيزدهم - از پيشگامان تصحيح مرثيه سرايى است. وى كتابى دارد به نام لؤلؤ و مرجان كه در اين كتاب به لزوم توجه به صحت نقل تاريخ و دقت در استناد صحيح عزادارىها تأكيد مى كند و نگران وضعيت روضه خوانى هاست.

‌ پس از وى مرحوم حاج شيخ عبدالكريم حائرى بنيانگذار حوزه علميه قم و مرحوم آيت اللَّه بروجردى هستند كه در اين زمينه تلاش وافرى نشان دادند و نسبت به شكل برخى از عزادارىها و اداره مجالس اعتراض داشتند و در اين زمينه اقدامات عملى نيز انجام دادند.

‌ حضرت امام خمينى (رحمه الله) در عصر ما از كسانى است كه نهضت خود را بسيار متأثر از قيام عاشورا مىدانست و نسبت به برگزارى مجالس و محافل مرثيه خوانى و حركت هيئت ها و تحفظ بر آنها تأكيد بسيار مى كرد و در موارد گوناگون به اين موضوع سفارش مى نمود، تا آنجا كه مى فرمود:

مجالس بزرگداشت سيد مظلومان و سرور آزادگان كه مجالس غلبه سپاه عقل بر جهل و عدل بر ظلم و امانت بر خيانت و حكومت اسلامى بر حكومت طاغوت است هر چه باشكوهتر و فشرده تر بر پا شود و بيرق خونين عاشورا به علامت حلول روز انتقام مظلوم از ظالم، هر چه بيشتر افراشته شود. (صحيفه نور، ج 3، ص 226، پيام امام به ملت شجاع ايران به مناسبت فرا رسيدن ماه محرم)

 و نيز تأكيد مى كردند كه بايد جهت اين عزادارىها هم مشخص شود و ابعاد سياسى نهضت حسينى فراموش نشود:

مجلس عزا، نه براى اين است كه گريه بكنند براى سيد الشهداء و اجر ببرند - البته اين هم هست - و ديگران را اجر اخروى نصيب كنند؛ بلكه مهم آن جنبه سياسى است كه ائمّه ما در صدر اسلام نقشه اش را كشيده اند كه تا آخر باشد و آن، اين اجتماع تحت يك بيرق، اجتماع تحت يك ايده، و هيچ چيز نمى تواند اين كار را به مقدارى كه عزاى حضرت سيد الشهداء در او تأثير دارد، تأثير بكند. (صحيفه نور، ج 16، ص 218، بيانات امام در جمع گروهى از علما، تهران، سازمان مدارك علمى و فرهنگى، 1367)

اما همين امام بارها بر خطبا و وعاظ و ذاكرين سفارش مى كردند كه وضعيت مجالس را دگرگون كنند و مجالس را در جهت هدايت و ذكر احكام و بيان فلسفه قيام تغيير دهند و از كارهاى ناروا در هيئت ها پرهيز كنند و قضاياى خلاف واقع را بازگو نكنند، و دست افراد بى اطلاع از مسائل اسلام را از اين مجالس كوتاه كنند، و لازم است جهات شرعى در دستجات محفوظ بماند، به نمونه اى از اين سخنان توجه شود:

اينجا بايد يك سخنى هم در خصوص عزادارى و مجالسى كه به نام حسين بن على به پا مىشود بگوييم: ما و هيچ يك از دينداران نمى گوييم كه با اين اسم هر كس هر كارى مى كند خوب است. چه بسا علماى بزرگ و دانشمندان، بسيارى از اين كارها را ناروا دانسته و به نوبت خود از آن جلوگيرى كردند، چنانچه مى دانيم كه در بيست و چند سال پيش از اين، عالم عامل بزرگوار مرحوم حاج شيخ عبدالكريم حائرى كه از بزرگترين روحانيون شيعه بود در قم شبيه خوانى را منع كرد و يكى از مجالس بسيار بزرگ را مبدل به روضه خوانى كرد، و روحانيون و دانشمندان ديگر هم چيزهايى كه برخلاف دستور دين بوده منع كرده و مىكنند. (صحيفه نور، ج 15، ص 205، بيانات امام در جمع گويندگان، وعاظ و خطباى مذهبى)

و در جايى ديگر تأكيد مى فرمايند كه چيزهاى ناروا بايد از نهضت حسينى تصفيه شود و دست افراد بى اطلاع از اسلام كوتاه شود:

بايد بدانيد كه اگر بخواهيد نهضت شما محفوظ بماند، بايد اين سنّتها را حفظ كنيد، البته اگر چنانچه چيزهاى ناروايى بوده است سابق، و دست اشخاص بى اطلاع از مسائل اسلام بوده، آنها بايد تصفيه بشود.( كشف الاسرار،  ص 173، تهران، بىتا.‌)

گفتارى از مصلحان معاصر در باب اصلاح عزادارىها (شهید مطهری)

عزادارى از مظاهر بزرگ و يكى از سمبلهاى حيات مذهبى و معنوى علاقه مندان به اهل بيت عصمت عليهم السلام بوده است. اما آيا نتيجه مطلوب از همه اين مجالس گرفته مىشود و در جهت مطلوب به كار گرفته مى شود؟

اين سلسله مباحث در پى تبيين اين موضوع است، و نويسنده آن درد و داعيه ضرورت ارزيابى نسبت به حركت را دارد و معتقد به لزوم اصلاح مجالس عزادارى حسينى است .

اما اين نگرانى را هم دارد كه مبادا طرح، ارزيابى و اصلاح آن جنبه های مثبت عزادارى حسينى را زير سؤال برد، لذا معتقد است باید طرح مسائل را به گونه اى عنوان كرد كه اين شبهه پيش نيايد.

از این رو بحث به این گونه خواهد بود: نگرانی اندیشمندان و مصلحان معاصر، تاریخچه وچگونگی شکل گیری مجالس عزاداری، فلسفه عزاداری، بعد عاطفی وعقلانی عزاداری، معیارهای صحیح و را ه حل چگونگی برگزاری عزاداری.

وظيفه علماى امت در اين باب به طور عموم و در اين حادثه به طور خصوص اين است، كه:«إِذا ظَهَرَتِ الْبَدَعُ فَعَلَى الْعاِلِم اَنْ يُظْهِرَ عِلْمَهُ وَ اِلّا فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ»، هر آنگاه كه بدعتها در ميان مردم رواج پيدا كرد، بر علما و دانشمندان است كه علم خود را آشكار كنند و حق را بگويند، وگرنه به لعنت خدا گرفتار مىشوند. (شهید مطهری)

‌‌مرحوم استاد شهيد مرتضى مطهرى از كسانى است كه چنين احساسى را داشته و از اصلاح و بازسازى مراسم و محافل عزادارى سخن مىگويد و در سخنرانىهاى خود بارها و بارها نسبت به دگرگونى مجالس و كنترل نقليات مرثيه ها سخن گفته است، و در كتاب حماسه حسينى اين انديشه كاملاً مشهود است. ايشان در جايى مىگويد:

 ‌از طرف اولياء دين پيشنهاد شده كه اقامه عزاى حسين بن على عليه السلام بشود و قبرش زيارت بشود و او به عنوان يك فداكار بزرگ، هميشه نامش زنده و پاينده باشد. اين موضوع تدريجاً سبب شد كه بعضى مرثيه خوانان حرفهاى پيدا شوند و كمكم مرثيه خوانى به صورت يك فن و هنر از يك طرف، و وسيله زندگى از طرف ديگر درآيد. از طرفى فكرى پيدا شود كه چون گرياندن براى اباعبداللَّه ثواب جزيل و اجر عظيم دارد، پس به حكم: «الغاياتُ تُبَرِّرُ الْمَبادِ» هدف وسيله را مباح مىكند، از هر وسيله اى مى شود استفاده كرد. اينجاست كه جعل و دروغ در نظر عدهاى مشروع مىشود.( حماسه حسينى، ج 3، ص 282، تهران، انتشارات صدرا، چاپ دوم،  1363 ش ‌) حماسه حسينى، ج 3، ص 282، تهران، انتشارات صدرا، چاپ دوم،  1363 ش .

در جايى ديگر ايشان مبارزه با دروغزنى را وظيفه علماى اسلام مىداند و برخورد با شيوه هاى غلط و نامشروع را از نمونه هاى امر به معروف و نهى از منكر و مبارزه با بدعتها مىداند.

‌‌ وظيفه علماى امت در اين باب به طور عموم و در اين حادثه به طور خصوص اين است، كه:«إِذا ظَهَرَتِ الْبَدَعُ فَعَلَى الْعاِلِم اَنْ يُظْهِرَ عِلْمَهُ وَ اِلّا فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ»، هر آنگاه كه بدعتها در ميان مردم رواج پيدا كرد، بر علما و دانشمندان است كه علم خود را آشكار كنند و حق را بگويند، وگرنه به لعنت خدا گرفتار مىشوند، « وِ اِنَّ لَنا فِى كُلِّ خَلَفٍ عُدُولاً يَنْفُونَ عَنّا تَحْريفَ الغالِينَ وَ انْتِحالِ الْمُبْطِلينَ» . (ما را در هر نسلى عادلانى است كه تحريف افراط گران و دروغزنى باطل گرايان را دور مىسازند) و وظيفه ملت مسلمان در اين باب به طور عموم و در اين حادثه به طور خصوص از نظر حرمت شركت در استماع و لزوم مبارزه عملى و نهى از منكر است.( حماسه حسينى، ج 3، ص 277)