مواردی که برای مصلحت عمومی مانند مسجد، مدارس، تعزیه، اطعام، دارو و درمان وقف می‌شود را وقف عام و مواردی که برای شخص یا اشخاص معین و محصور وقف می‌شود همچون وقف بر اولاد و خویشان را وقف خاص گویند.
وقف‌نامه، سند یا قباله وقف است که در آن نام ملک یا املاک و اسم موقوفه و محل و ویژگی رقبات و چگونگی مصارف آن و نام متولی و تعیین ترتیب متولیان بعد از متولی اول بیان شده باشد.
یکی از اقداماتی که در مطلع پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی به دستور رهبر کبیر انقلاب محقق شد، تشکیل سازمانی تحت عنوان سازمان اوقاف و امور خیریه بود که وظایف سیاست‌گذاری در جهت افزایش بهره‌وری موقوفات، نظارت امینانه بر موقوفات، سیاست‌گذاری جهت اداره امور موقوفات عام (فاقدمتولی)، اماکن مذهبی اسلامی (به استثناء مساجد و مدارس دینی و تکایا)، سیاست‌گذاری و نظارت در تهیه و اجرای کلیه طرح‌های جامع در امور موقوفات، فرهنگی و بقاع متبرکه و غیره را بر عهده گرفت. در این میان برای تسریع در رسیدگی به موقوفات و خدمات‌دهی بهتر، معاونت‌ها و بخش‌هایی در درون سازمان شکل گرفت که یکی از آن بخش‌ها، معاونت فرهنگی و اجتماعی سازمان اوقاف است که مسئولیت سیاست گذاری، برنامه‌ریزی و نظارت بر امور فرهنگی، دینی و اجتماعی به منظور اجرای صحیح نیات واقفان و تبدیل بقاع متبرکه به قطب فرهنگی کشور، برنامه‌ریزی و نظارت بر برنامه‌های فرهنگی، قرآنی و کتابخانه‌های امامزادگان و بقاع متبرکه و سایر کتابخانه‌ها، نظارت و مدیریت بر طرح آمایش مساجد، بقاع متبرکه و اماکن مذهبی و موارد دیگری از این قبیل را بر عهده گرفته است.
برای بررسی و آشنایی بیشتر با فعالیتهای فرهنگی سازمان اوقاف با حجت‌الاسلام عادل معاون فرهنگی و اجتماعی سازمان اوقاف به گفتوگو نشستیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:
* حوزه فعالیتهای معاونت فرهنگی سازمان اوقاف چقدر است؟
معاونت فرهنگی سازمان اوقاف یکی از معاونت‌ها‌ی عریض و طویل سازمان است، دلیلش هم این است که در حوزه وقف، هیچ محدودیتی وجود ندارد و در همه موضوعات که ترجیح شرعی برایش وجود داشته باشد، مردم می‌توانند نذر و وقف کنند و در طول تاریخ نیز این اتفاق افتاده است.
از بحث‌های اجتماعی گرفته تا سیاسی و انقلابی، اقتصادی، دارو و درمان و غیره تا حوزه جوانان و به‌طور کلی، «من‌المهد الی‌الحد» موضوع وقف وجود دارد. همه مردم در اقشار و صنوف مختلفی به نوعی با موضوع وقف در ارتباط هستند. گستره فعالیتهای وقف از درمانگاه‌ها و زایشگاه‌ها گرفته تا مدرسه، بازار و حمام و قبرستان همه شامل وقف می‌شوند.
* چه تعداد نیت وقف وجود دارد؟
سابقه وقف به بیش از اسلام بر می‌گردد. بیش از 800 نوع نیت موقوفه وجود دارد. از معروف‌ترین آن که به ذهن ما می‌رسد، نسبت به وقف عزاداری و روضه‌خوانی سید‌الشهدا (ع) است امّا بحث‌های محیط زیستی و حقوق بشری و حقوق حیوانات و حتی تهیه غذا برای سگ‌های کاروان‌هایی که به مشهد می‌رفتند تا حمایت از ایتام از نیاتی است که در بحث وقف وارد شده است. برخی از نیات به زمان و مکان اختصاص دارند، به‌طور مثال در حال حاضر که به راه‌اندازی مدارس نزدیک می‌شویم، موضوع مهر تحصیلی و حمایت از دانش‌آموزان کم‌بضاعت و نیازمند در دستور کار قرار می‌گیرد.
بخشی از فعالیتهای معاونت فرهنگی، اجرای نیت واقفان است. نزدیک 170 هزار موقوفه داریم که هر کدام از آنها، نیت خاصی دارند که دوستان در بخش بهره‌وری و حقوقی تلاش می‌کنند تا کسب درآمد و عواید این موقوفات سوای بخش‌هایی که به اصطلاح انتفاعی است و به مدرسه و مسجد و غیره اختصاص دارد در محل خود هزینه شود. از این 170 هزار موقوفه شاید 110 هزار آن درآمد دارند که عواید آن قابل پیگیری است.
وظیفه سازمان اوقاف، اجرای امینانه نیت واقفان است
گستردگی موقوفات از حیث اجرای نیت از یک سو و گستردگی جامعه هدفی که شامل دانش‌آموزان، دانشجویان، ایتام و عموم مردم در زمینه‌های مختلفی همچون عزاداری‌ها و غیره می‌شود، بخشی از فعالیتهای معاونت فرهنگی به‌شمار می‌آید. بخش دیگری از حوزه فعالیتهای فرهنگی سازمان به بقاع متبرکه و امامزادگان اختصاص دارد. بقاع متبرکه به لحاظ گسترگی که دارند، بیشترین استان‌ها از این ظرفیت بهره‌مند ساخته است. بیش از 400 امامزاده از نظر فیزیکی، فضای مناسبی را برای اجرای فعالیتهای فرهنگی در اختیار دارند از 8 هزار امامزاده، 400 امامزاده از ظرفیت فراوانی همچون احداث کتابخانه و حوزه علمیه و موضوعات دیگر برخوردار است.
* هدایت و راهبری امامزادگان با توجه به وسعت فعالیت‌ها و اختیارات آنها به چه صورت اجرا می‌شود؟
راهبری هئیت امنای بقاع متبرکه و اماکن مذهبی و صدور احکام آنان، یکی دیگر از بخش‌های معاونت فرهنگی سازمان است. بسیاری از فعالیتهای فرهنگی بقاع توسط خود مردم اجرا می‌شوند؛ به‌طور نمونه مراکز قرآنی که در امامزاده ها تشکیل می‌شوند با زحمات مردم و هدایت مرکز قرآنی سازمان اوقاف فعالیت می‌کنند. هیات امنای امامزادگان نیز زیر نظر سازمان از میان مردم معتمد و مومن انتخاب می‌شوند. برنامه‌ریزی و نظارت بر برنامه‌های فرهنگی، قرآنی و کتابخانه‌های امامزادگان و بقاع متبرکه و سایر کتابخانه‌ها نیز به‌صورت مردمی اجرا می‌شود.
* اجرای فعالیتهای قرآنی تا چند سال گذشته بر عهده معاونت فرهنگی بود امّا پس از تشکیل مرکز قرآنی سازمان، بخشی از فعالیت‌ها به آنها واگذار شده است. این تقسیم کار بین مرکز و معاونت به‌چه صورت است؟
بخشی از فعالیتهای سازمان در حوزه قرآن است. در سال‌های اخیر در سازمان، برای این بخش تعبیر ساختاری بوجود آمد و به‌جهت اینکه کارهای قرآنی تخصصی انجام بگیرد ساختار آن تشکیل شد. مسابقات حفظ و مفاهیم در مرکز قرآنی انجام می‌گیرد امّا محافل و جشنواره‌های قرآنی در بقاع‌متبرکه توسط معاونت فرهنگی اجرا می‌شود . نظارت برچاپ، انتشار و توزیع قرآن کریم و کتب مذهبی جهت گسترش فرهنگ اسلامی براساس توجه به نیات واقفین در سیطره فعالیتهای معاونت فرهنگی است.
* شما فرمودید بیش از 170 هزار موقوفه در کشور وجود دارد. عواید حاصل از این موقوفات کجا هزینه می‌شود؟
در عناوین وقف و در بخش املاکِ وقفی دو اصطلاح بکار می‌رود، یکی موقوفه و دیگری رقبه. وقتی واقفی، موقوفه‌ای را با نیت خاص وقف می‌کند و وقف‌نامه برای آن تنظیم می‌کند که عمدتاً ملک است چراکه در تعریف وقف است که عین وقف باید باقی بماند و از منافعش استفاده شود. بنا بر این این شخصیت حقوقی ملک را می‌توان موقوفه خواند امّا ممکن است این ملک دارای دو طبقه باشد که هر کدام از این طبقات یک رقبه است. از این 170 هزار موقوفه که بالای یک میلیون رقبه می‌شود، بخش قابل توجهی از آن، رقبات کشاورزی هستند که عواید زیادی ندارند. یکی از دلایل آن هم به قانون اصلاحات ارزی زمان پهلوی بر می‌گردد که متاسفانه ضررهای این قانون، شامل املاک موقوفات هم شد که پس از انقلاب و حکم امام خمینی(ره) این املاک به چرخه موقوفات بر‌گردانده شد و از سال 63 به بعد، حقوق زارعان که چند سالی در این زمین‌ها فعالیت می‌کردند پرداخته می‌شود و به همین جهت، اجاره‌ای که از سوی آنها پرداخت می‌شود، اندک و ناچیز است. در بسیاری از زمین‌های کشاورزی حدود 60 تا 70 درصد عواید زمین در اختیار مستاجر است و ما بقی برای وقف است. از سویی به دلیل کشت سنتی در زمین‌های زراعی و کم‌آبی و خشکسالی که امروز گریبان‌گیر صنعت کشاورزی شده است، سودآوری در این صنعت را به حد قابل ملاحظه‌ای پایین آورده است و امروزه به‌عنوان شغل به صرفه‌ایی قلمداد نمی‌شود و چنانچه کشاورزان به سوی کشت نوین نرفته باشند، معمولاً سود آنچنانی ندارند و معمولاً در زمین‌های کشاورزی موقوفه هم به اینگونه بوده است.
علاوه بر زمین‌های کشاورزی که بخش زیادی از موقوفات را در بر می‌گیرند، بخشی دیگری از موقوفات، تجاری هستند که اصولاً موقوفات تجاری باید درآمد بیشتری نسبت به موقوفات کشاورزی داشته باشند امّا اینگونه نیست. برخی از این موقوفات، سرقفلی‌هایش توسط واقفان واگذار شده است. به طور نمونه، مسجدی بوده که برای ساخت آن احتیاج به پول داشته و واقف و یا امین واقف سرقفلی‌های این موقوفات را واگذار کردند. سرقفلی که واگذار می‌شود به نوعی عرصه و اعیان به خریدار واگذار می‌شود. اتفاق دوم این است که در قانون رابطه بین موجر و مستاجر تبصره‌ای وجود دارد که حق مستاجر از عواید ملک داده شود و به اصطلاح حق کسبی به مستاجر داده شود این موضوع هم شدیداً افت درآمد را در پیش خواهد داشت. و امّا نوع رایج املاک که مسکونی هستند، اجاره 99 ساله است که این نوع فروش در واقع فروش اعیانی است؛ یعنی زمین را اجاره 99 ساله می‌دهند و مستاجر روی این ملک می‌تواند املاک دیگری را بسازد. این موضوعات البته برای سال‌های پیش بوده است و امروزه هیچ جایگاهی ندارد.
پس، بنا بر این اگر بخواهیم از نظر ارزش ریالی به این 170 هزار موقوفه نگاه کنیم باید به عددی دست یابیم. فرمول اقتصادی آن این است که موقوفات رشد اقتصادی و درآمد داشته باشند امّا همیشه اینگ.نه نیست. حالا اگر عوایدی هم از موقوفات به‌دست بیاید باید در راستای اجرای نیت واقفان هزینه شود. بسیاری از موقوفات مقیّد به زمان و مکان است. مثلاً گفته شده است از عواید این موقوفه در شب 21 ماه مبارک رمضان در مسجد فلان افطاری بدهد؛ این باید بر اساس همان نیت اجرایی شود. اداره کل تحقیق و حسابرسی سازمان اوقاف، نظارت بر اجرای این نیات را بر عهده دارد تا نیت واقف اجرا شود. بسیاری از مواقع، موقوفه امین دارد و همانطور که در امامزادگان هیات امنا داریم در موقوفات نیز هیات امنا داریم.
* هنوز املاکی در کشور هستند که موقوفه‌اند امّا وقف‌نامه آن املاک در دسترس نیست. شناسایی و نظارت بر آن دسته از موقوفات به چه صورت انجام می‌شود؟
املاکی که وقف‌نامه ندارند و یا به هر دلیلی وقف نامه‌اش در دسترس نیست امّا مردم و مستاجر پذیرفتند که ملک موقوفه است، قابل بررسی و شناسایی است. اینگونه موضوعات به اداره کل تحقیق سازمان بر می‌گردد که این بخش، برای موقوفه، نظریه مصرف صادر می‌کند یعنی بر مبنای سیره جاریه که داشته، عمل می‌کند به طور مثال ده‌ها سال از عوایدش در کمک به ایتام استفاده شده و از این پس هم بدین صورت اداره می شود. یا اینکه به اصطلاح متعرض‌المصرف شده و موضوع مصرفش دیگر امکان‌پذیر نیست؛ در این خصوص، اداره کل تحقیق، نظریه مصرف صادر می‌کند و نزدیک‌ترین نیت به واقف را اجرا می‌کند.
حرکت اوقاف در راستای استفاده از ظرفیت رسانه کافی نیست
* برای اینکه مردم بیشتر بتوانند با ظرفیت‌های وقف آشنا شوند باید در حوزه رسانه و فضای مجازی فعالیت بیش از پیش داشته باشید. چه اقداماتی در این زمینه از سوی سازمان انجام گرفته است؟
حرکت اوقاف در راستای استفاده از ظرفیت رسانه کافی نبوده است. این را اگر بخواهیم صادقانه بررسی کنیم باید وضعیت 7 سال قبل را مورد بررسی قرار داد. با این حال، خواهیم دید در سال‌های گذشته چیزی به نام روابط عمومی سازمان وجود نداشت یعنی روابط عمومی واحدی بود که مسئولیت تبریک و تسلیت ایام را بر عهده داشت و رویکرد مهمی نداشت امّا با توجهی که ریاست سازمان داشتند، بحث روابط عمومی به اداره کل تبدیل شد و ساختار برایش در استان‌ها دیده شد و نیروی انسانی برایش تعریف شد. معتقدم می‌توان از ظرفیت‌های موجود استفاده کرد و در بخش رسانه و فضای مجازی بهره‌مند شد.
گفتوگو از میلاد مرجانی