در مکتب حیات بخش تشیع، زندگی پیشوایان معصوم، فراروی دل های آگاه قرار دارد تا آنها که مسئولیت الهی و رسالت انسانی خویش را درک کرده اند و قصد رسیدن به فضیلت و کمال را دارند، با درس گرفتن از این الگوها، زیستی شرافتمندانه که سعادت دنیا و آخرت را تأمین می کند، در پیش گیرند.   در این مطلب، تلاش شده که سنت و سیره گفتاری و رفتاری امام سجاد علیه السلام بر اساس قرآن را یادآور شویم.

*به کار گیری آیات قرآن در گفتار امام سجاد علیه السلام

امام سجاد (علیه السلام) یکی از مصادیق قرآن ناطق هستند و بیانات ارزشمند ایشان بر اساس مبانی قرآنی است. این مدعا با تکیه بر شواهدی به دست می آید که از جمله آنها: استناد به آیات قرآن، تطبیق بیانات امام سجاد علیه السلام با آیات قرآن و بکارگیری الفاظ قرآنی در کلمات آن حضرت می باشد.

آن حضرت در دعاهای خود همواره از خداوند می خواهند توفیق یابند که حق قرآن را ادا کنند و تسلیم اوامرش باشند. از بررسی بیانات امام سجاد علیه السلام در دعاهای صحیفه سجادیه و سایر احادیث به دست می آید که قرآن نزد آن امام همچون دیگر ائمه دارای اهمیت ویژه ای بوده است. در واقع آیات قرآن کریم مبنای محکم سخنان آن امام معصوم است.

* نمونه مجسم و عینی قرآن و رسول خدا(ص) بود

رفتار اولیای الهی همواره بر اساس کمالات انسان و بیانگر مجموعه ای از ارزش های والای انسانی بوده است. یکی از این اولیای خدا، امام زین العابدین است که خداوند هیچ فضیلتی قرار نداده که باعث تشخص و تمییز انسان باشد، مگر اینکه آن فضیلت در شخصیت امام سجاد علیه السلام وجود داشته باشد (ابن بابویه، 1385 ق: 1/ 165؛ ابن شهرآشوب، 1379 ق: 4/ 155).

این امام همام انسانی کامل و برگزیده حق، در اوج اخلاق، عبادت و علم به واقع و نمونه مجسم و عینی قرآن و رسول خدا(ص) بود (مجلسی، بی تا: 46/ 6) در دوران سیاه حکومت اموی که ارزش های انسانی و فضائل اخلاقی فراموش شده بود و مردم به جای مشاهده زهد، ساده زیستی، تواضع، نوع دوستی، اخلاص، نرم خویی و رعیت پروری زمامداران خود، شاهد دنیا طلبی، اشرافیت، تجمل گرایی، خودمحوری و بزرگ بینی آنان بودند؛ در این شرایط آن امام همام با احیای سیره جدش، مجمع و منبع تمام فضایل و ارزش های فراموش شده گشت؛ چنان که دوست و دشمن را به تحسین واداشت. آن حضرت بسیار ساده می زیست و راضی نمی شد مؤمنی از جانب او آزرده شود؛ حتی ناشناس سفر می کرد تا کسی به دلیل مقام و منزلت او دچار زحمت نشود.

* سیره عملی امام سجاد  

1. عبادت پرورگار:

خداوند در وصف عبادالرحمن می فرماید: «و الذین یبیتون لربهم سجداً و قیاماً»؛ و آنانند که در حال سجده یا ایستاده شب را به روز می آورند ( فرقان/ 64). امام سجاد علیه السلام به دلیل شرایط ویژه دوران امامتش، در کثرت عبادت، شهرت داشت و آنچنان به عبادت اهتمام داشت که به حق، او را «سید العابدین»، «زین العابدین»، «سید الساجدین» و «ذوالثفنات» لقب دادند.

امام سجاد علیه السلام اشتیاق فراوانی به سفر حج داشتند و مبنای قرآنی این عمل حضرت، آیه 158 سوره مبارکه بقره است که خداوند در این آیه می فرماید: صفا و مروه دو محل است که به علامت الهی نشان دار شده و آن علامت بندگان خدای را به سوی خدا سوق می دهد و خدا را به یادشان می آورد.

2. علم و دانش:

«... یرفع الله الذین آمنوا منکم والذین اوتوا العلم درجات؛ تا خدا (رتبه) کسانی از شما را که ایمان آورده و کسانی را که دانشمندند(برحسب) درجات بلند گرداند» (مجادله/ 11). امام سجاد علیه السلام داناترین فرد زمان خود و در دانش، وارث جدش امیرمؤمنان علیه السلام بود. ایشان مقام والای امامت داشت و در خاندان وحی و رسالت پرورش یافت. ایشان دانش خود را از خزانه پروردگار دریافت کرده بود و بلاغت را از جدش امیر مؤمنان به ارث برده بود. این امام همام بعد از واقعه عاشورا، زمینه یک انقلاب فرهنگی بزرگ را برای دو امام بعد از خود فراهم ساخت. او کوشید خمودگی روحی جامعه را برطرف سازد و شور و نشاط و باور و اعتماد را به پیروان حقیقی خود برگرداند. همچنین این امام معصوم با دو مجموعه ارزشمند صحیفه سجادیه و رساله الحقوق و تربیت شاگردانی ممتاز ،بر جایگاه علمی و فرهنگی شیعه افزود.

3. عزت و کرامت نفس:

«لله العزه و لرسوله و للمؤمنین»؛ عزت از آن خدا و از آن پیامبر او و از آن مؤمنان است (منافقون/ 8). یکی از ویژگی های شخصیت اجتماعی اولیای الهی و از جمله امام سجاد علیه السلام عزت نفس ایشان است که از عزت ذات حضرت حق، سرچشمه می گیرد. از این رو در زندگی آنان هیچ عملی به چشم نمی خورد که کمترین سایه ذلت در آن باشد.

4. زهد:

یکی از فضایل اخلاقی از دیدگاه اسلام، زهد است. امام علی علیه السلام در معرفی زاهد حقیقی آیه : «لکیلا تاسوا علی ما فاتکم و لا تفرحوا بما آتاکم»؛ تا بر آنچه از دست شما رفته اندوهگین نشوید و به آنچه به شما داده است، شادمانی نکنید (حدید/ 23). این امام همام نیز این آیه را از نشانه های زاهد حقیقی بر می شمردند و هر جمعه در مسجد النبی با خطبه ای طولانی، مردم را به تقوا و زهد و خودسازی دعوت می کردند (کلینی، 1425 ق: 72 – 76، ح 8).

5. صبر و بردباری:

صبر یکی از راه های رسیدن به مدارج کمال به شمار می رود. بر همین اساس خدای متعال نیز در این زمینه می فرماید: «سلام علیکم بما صبرتم»؛ (و به آنان می گوید:) درود بر شما به (پاداش) آنچه صبر کردید» (رعد/ 24). آنچه در منابع اسلامی درباره صبر مطرح است، صبر در طاعت، صبر بر معصیت و صبر بر مصیبت. امام سجاد علیه السلام در برخورد با مصائب، پرورش یافته مکتب صبر است که نمونه بارز این صبر، در نهضت عاشورا به نمایش گذاشته شد.

6. عفو و گذشت:

خدای سبحان درباره این فضیلت اخلاقی می فرماید: «... و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاماً»؛ و چون نادانان، ایشان را مخاطب قرار دهند، به ملایمت پاسخ می دهند (فرقان/ 63). امام سجاد علیه السلام با برخوردهای کریمانه و گذشت از خطاهای دیگران، نه تنها از رذیلت و پستی خطاکار می کاست، بلکه او را متوجه آخرت می کرد و باعث آگاهی وی می شد. این منش و روش امام سجاد علیه السلام تنها نسبت به خویشان، دوستان و آشنایان نبود، بلکه مهربانی ایشان بدان درجه بود که بر دشمنان درمانده نیز شفقت داشت.

7. انفاق و بخشش:

«یا ایها الذین آمنوا انفقوا مما رزقناکم من قبل أن یأتی یوم لا بیع فیه و لا خله و لا شفاعه و الکافرون هم الظالمون»؛ ای کسانی که ایمان آورده اید از آنچه به شما روزی داده ایم انفاق کنید، پیش از آنکه روزی فرا رسد که در آن نه داد و ستدی است و نه دوستی و نه شفاعتی و کافران خود ستمکارانند (بقره: 254). خداوند در جای جای قرآن کریم درباره بخشش به مستمندان تأکید کرده و به مسلمانان گوشزد کرده است که این بخشش باید برای خدا باشد. امام سجاد علیه السلام در انفاق نیز گوی سبقت از همگان ربوده بود به گونه ای که یکی از ویژگی های بسیار بارز آن حضرت، اهتمام ویژه او در رسیدگی به فقرا، مستمندان و نیازمندان بود. این امام همام آنچه را که به آن علاقه داشتند در راه خدا می بخشیدند.

ما با الگو قرار دادن امام سجاد علیه السلام در بعد عبادت می توانیم روابطی سالم در جهت رضایتمندی پروردگار عالم داشته باشیم و سبک زندگی قرآنی را چراغ راه عمل خود قرار دهیم. در این صورت جامعه نیز به سوی جامعه ای آرمانی پیش خواهد رفت.

پژوهشگران :سید ضیاء الدین علیانسب، استادیار دانشگاه علوم پزشکی تبریز

اکرم عشقی، کارشناس ارشد تفسیر و علوم قرآنی

پی نوشت:

کتاب مجموعه مقالات سبک زندگی- مجمع جهانی اهل بیت(ع)

منبع:حوزه