1. پرهيز از مهماني ناخوانده نخستين
وظيفه انسان براي مهماني رفتن، اين است كه سرزده و بدون دعوت براي مهماني
نرود. اين دستور شرع مقدس اسلام در جهت حمايت از ميزبان و راحتي اوست. دين
مبين اسلام با وجود توصيه‌هاي فراوانش به مهماني دادن و مهماني رفتن، دو
اصل را توأمان رعايت مي‌كند: نخست اكرام مهمان و ديگر مراعات آسايش ميزبان.
ازاينرو، باتوجه به اصل دوم، اسلام از مهماني رفتن به‌طور سرزده نهي
مي‌كند. امام صادق(ع) از اجداد بزرگوارشان و درنهايت، از پيامبر اكرم(ص)
روايت مي‌كنند كه ايشان فرموده‌اند: «يا على! هشت طايفهاند كه اگر اهانت
شوند بايد ملامت و سرزنش نكنند مگر خودشان را.... كسى كه بدون دعوت بر سر
سفره طعامى برود (مهمان ناخوانده)» (بحارالانوار، ج 72، ص 444 و 452). 2. درخواست از ميزبان براي به زحمت نينداختن خود در
وظايف ميزبان گفته شد كه ميزبان بايد همه تلاش خود را براي پذيرايي خوب و
شايسته از مهمان انجام دهد؛ ولي آنچه از روايت به‌دست مي‌آيد، اين است كه
مهمان نيز وظيفه دارد از ميزبان بخواهد كه به‌خاطر او خود را به زحمت
نيندازد و به غذايي كه در خانه موجود است اكتفا كند. يكي از ياران
اميرمؤمنان(ع)، به نام حارث اعور مي‌گويد: روزي به خدمت آن حضرت رسيدم و
گفتم يا علي دوست دارم به من افتخار دهيد و به خانه من بيائيد و غذايي ميل
كنيد. حضرت فرمود: به شرطي مي‌آيم كه به سبب آمدن من، خود را به زحمت و
مشقت نيندازي و به همان غذاي موجود در خانه قناعت كني! حارث پذيرفت و
اميرمؤمنان(ع) به خانه او رفت و با غذايي كم كه موجود بود ناهار را صرف كرد
(سفینه البحار، ج 1، ص 238). خوشبختانه، امروزه عمل به اين وظيفه در
ميان مردم رواج دارد و هنگام پذيرش دعوت مهماني، از ميزبان مي‌خواهند كه
خود را به زحمت نيندازد وبه اصطلاح به نان و پنيري اكتفا كند. 3. همراه نبردن غيرمدعو نخستين
وظيفه مهمان در برابر دعوت ميزبان، پذيرش دعوت اوست كه پيشتر به آن
پرداختيم. ديگر وظيفه او اين است كه مطابق محتواي دعوت، رفتار كند و به
همان اندازه‌اي كه از او دعوت شده است به مهماني برود. متأسفانه، گاه اين
رفتار اجتماعي نادرست از برخي افراد مشاهده مي‌شود كه هنگام اجابت دعوت
ميزبان، فرزند خردسال خود را نيز همراه مي‌برند. گويا اين رفتار در زمان
پيامبر اكرم(ع) نيز رايج بوده است كه ايشان در نهي از آن فرموده‌اند:
«هرگاه يكي از شما به مهماني دعوت شد، فرزندش را هم به دنبال خود راه
نيندازد كه اگر چنين كند، كار حرامي كرده و با نافرماني وارد خانه ميزبان
شده است» (میزان الحکمه ري‌شهري، 1379، ج 6، ص 457). اين نهي نبوي براي
رعايت حال ميزبان است كه چون براي تعداد مشخصي مهمان، تهيه و تدارك ديده
است، با افزوده شدن مهمانان ناخوانده دچار مشكل نشود؛ زيرا درهرصورت،
ميزبان براي يك خردسال نيز تداركي برابر با بزرگسال مي‌بيند و اگر قرار
باشد هركس فرزند خود را همراه ببرد، تعداد مهمانان بيش از حد انتظار خواهد
بود و با كمبود وسايل پذيرايي وشرمندگی میزبان روبه‌رو خواهد شد. 4. نشستن در محل تعيين‌شده وظيفه
ديگر مهمان هنگام ورود به خانه ميزبان، اين است كه تا ميزبان براي نشستن
او محلي تعيين نكرده است، صبر كند و خود بلافاصله در هر جاي منزل ننشيند.
امام باقر(ع) در اين‌باره فرموده‌اند: «هرگاه يكي از شما به خانه برادرش
وارد شد، هرجا صاحبخانه گفت، همانجا بنشيند؛ زيرا صاحب خانه به وضع اتاق
خود از مهمان آشناتر است» (مستدرک الوسائل،ج 14، ص 37، ح 16040). ازآنجاكه
گاهي خانواده ميزبان نيز هنگام مهماني دادن در خانه حاضرند و در پذيرايي
از مهمانان كمك مي‌كنند، محل نشستن مهمانان، در راحتي و آرامش آنان براي
رفت و آمد و انجام تداركات لازم اثر فراواني دارد. ازاينرو، چون ميزبان
آگاه‌تر از مهمان به موقعيت خانه خويش است، لازم است كه مهمان محل نشستن را
از او بپرسد و اجازه بخواهد. 5. توقع بيجا نداشتن در جهت اصل حمايت
از ميزبان، شرع اسلام به مهمان توصيه مي‌كند كه از درخواست‌ها و تقاضاهاي
نابجا كه براي ميزبان زحمت‌آور است، بپرهيزد. مهمان خوب كسي است كه وقتي به
خانه كسي مي‌رود، بخصوص اگر بدون اطلاع قبلي است، توقع و انتظار را از خود
دور كند، تا جاي هيچ گِله‌اي نباشد. يكي از مسلمانان صدر اسلام به نام ابووائل مي‌گويد: من
به اتفاق دوستم به خانه سلمان فارسي رفتيم و مدتي نشستيم. هنگام غذا فرا
رسيد. سلمان گفت: اگر رسول خدا(ص) از تكلف و خويشتن را به‌زحمت‌افكندن نهي
نكرده بود، برايتان غذاي بهتري فراهم می‌کردم. سپس برخاست و مقداري نان و
نمك آورد و در برابر مهمانان گذاشت. دوستم گفت: كاش همراه اين نمك، مقداري
مرزه و آويشن بود. سلمان برخاست و ظرف آب خويش را گرو نهاد و كمي مرزه
فراهم كرد و سر سفره نهاد. وقتي غذا را خورديم، دوستم گفت: خدا را شكر كه
به روزيِ خدا قانعيم! سلمان گفت: اگر به رزق خدا قانع بودي، الان ظرف آب من
در گرو نبود! (مکارم الاخلاق، ص 135). 6. كوتاه بودن زمان مهماني وظيفه
ديگر مهمان، رعايت مدت مهمان بودن است. براساس روايات، مدت زماني كه عنوان
مهمان بر فرد نهاده مي‌شود و ميزبان وظايف خاص خود را بايد نسبت به او
انجام دهد، سه روز و دو شب است. پس از اين مدت، ديگر او مهمان نيست و مانند
ديگر اعضاي خانواده خواهد بود؛ ازاينرو تكريم و پذيرايي او به اندازه
ديگر اعضاي خانواده است و بر ميزبان لازم نيست كه در پذيرايي از او خود را
به تكلف بيندازد. پيامبر اكرم(ص) فرموده‌اند: «مهمان تا دو شب پذيرايي
مي‌شود؛ از شب سوم جزو اهل خانه به‌شمار مي‌آيد و هرچه رسيد بخورد» (مستدرک
الوسائل، ج 17، ص 88، ح 20819). «مهماني يك، دو و سه روز است. بعد از آن
هرچه به او دهي صدقه شمرده مي‌شود» (همان، ج 14، ص 37، ح 16038). از اين
روايات مي‌توان به‌طور ضمني نتيجه گرفت كه چون تكريم و پذيرايي مهمان براي
ميزبان زحمت دارد، شارع مقدس، با وجود توصيه‌هاي فراوان به مهماني دادن و
تكريم مهمان، به طولاني شدن اين زحمت راضي نيست، و از مهمان مي‌خواهد كه
مدت مهماني‌اش را كوتاه كند، به‌طوري‌كه بيشتر از سه روز و دو شب نباشد.
اما در صورت ضرورت و نياز به افزايش اين زمان، مهمان بايد خود توجه داشته
باشد كه ديگر در آن خانه مهمان نيست و نبايد انتظار تكريم و پذيرايي مانند
روزهاي اول را داشته باشد، بلكه حتي بايد در كارهاي خانه به ميزبان كمك
كند؛ بنابراين اين رفتار خيلي خوبي است كه برخي افراد در ابتداي ورودشان به
منزل ميزبان، هديه‌اي به او مي‌دهند و در ادامه براي كمك به حال ميزبان و
كم شدن زحمت او، در تهيه غذا و ديگر مايحتاج خانه ونیز شستن ظرفها وکارهای
دیگر به ميزبان كمك مي‌كنند. 7. فرمانبرداري و تبعيت از ميزبان از
وظايف ديگر مهمان، در مدتي كه در منزل ميزبان به سر مي‌برد، تبعيت و
فرمانبرداري از او است. اين دستور شرع اسلام نيز در جهت زحمت كمتر ميزبان
است. ميزبان، از وضعيت و امكانات مادي و معنوي خود براي پذيرايي از مهمان
آگاه است؛ ازاينرو، مهمان بايد مراعات حال او را بكند و با درخواست‌هاي
بيجا سبب زحمت او نشود. گاه مشاهده مي‌شود كه مهمان درخواست‌هاي بيجا از
ميزبان دارد و از او مي‌خواهد كه او را به فلان جاي ديدني شهر ببرد يا فلان
غذا را برايش درست كند. در ادامه روايتي كه درباره مهماني سرزده نرفتن ذكر
شد، پيامبر اكرم(ص) يكي ديگر از هشت طايفه‌اي كه در صورت اهانت ديدن،
نبايد غير خود را ملامت كند، كسي را گفته‌اند كه به صاحبخانه، فرمان
مي‌دهد: «ياعلى! هشت طايفهاند كه اگر اهانت شوند بايد ملامت و سرزنش
نكنند مگر خودشان را..... كسى كه بدون دعوت به‌سر سفره طعامى برود و كسي كه
به صاحبخانه امر كند؛...» (بحارالانوار، ج 72، ص 444). اهميت تبعيت از
ميزبان تا آنجاست كه مهمان از روزه مستحبي گرفتن بدون اجازه صاحبخانه منع
شده است. امام صادق(ع) از حضرت رسول اكرم(ص) نقل مي‌كنند كه ايشان
فرموده‌اند: «هركس بر قومي مهمان شد، بدون اجازه صاحبخانه، روزه مستحبي
نگيرد» (مستدرک الوسائل، ج 7، ص 555؛ کافی، ج 4، ص 151). 8. چشم نگهداشتن يكي
ديگر از وظايف مهمان از زمان ورود به منزل ميزبان، چشم نگهداشتن از محرمات
است كه شامل چشم نگهداشتن از تجسس و وارسي قسمت‌هاي مختلف منزل ميزبان،
چشم نگهداشتن از نگاه به نامحرم و امور ديگر مي‌شود.ممكن است خانواده
ميزبان براي عرض ادب حاضر شوند و برحسب درجه آشنايي و خويشاوندي، با پوششي
متفاوت از بيرون منزل، در برابر مهمان نمايان شوند؛ ازاينرو، وظيفه مهمان
چشم‌پاكي در برابر همسر، دختر و خانواده ميزبان است. همچنين، چشم نگهداشتن
از قسمت‌هايي از منزل كه اندروني و حريم خصوصي شمرده مي‌شود و متعلق به
خانواده ميزبان است. اميرمؤمنان(ع) فرموده‌اند: «خداوند به مسيح ـ ع ـ وحي
كرد كه به بني‌اسرائيل بگو در هيچ خانه‌اي از خانه‌هاي [بندگان] من وارد
نشويد مگر با چشم‌هاي خاشع و به زيرافتاده، قلوب پاك و طاهر، دست‌هاي امين و
پاك و به بني‌اسرائيل خبر بده كه من دعاي هيچ‌كس از بندگانم را كه ظلمي
بر گردنش باشد اجابت نمي‌كنم» (تنبیه الخواطر،ورام ابن ابي‌فراس، ج 1، ص
63). 9. عدم تجسس يكي ديگر از وظايف مهم مهمان در زماني كه در منزل
ميزبان سپري مي‌كند، پرهيز از تجسس در امور خصوصي ميزبان است.ميزبان به
مهمان اعتماد كرده و او را به منزل خود دعوت كرده است. در برابر اين اعتماد
و لطف او، مهمان نيز بايد مراقب رفتار و كردار خود باشد. در مهماني‌هايي
كه ممكن است چند روز طول بكشد، گاه پيش مي‌آيد كه مهمان احساس صميمیت بيش
از اندازه كرده و بدون اجازه ميزبان به قسمت‌هاي گوناگون منزل او مي‌رود.
يا پرسش‌هايي پرشمار از امور خصوصي ميزبان و خانواده‌اش مي‌پرسد و مي‌كوشد
از نحوه زندگي و درآمد آنان و روابط خانوادگي، كاري و غيره آگاهي يابد و
چه‌بسا با اين پرسش‌ها سبب آزردگي ميزبان شود. شرع مقدس اسلام به‌طوركلي،
چه مهمان و چه غير او را، از تجسس در امور خصوصي ديگران نهي كرده است.
مهمترين دليل بر حرمت تجسس در امور شخصي ديگران، آيه دوازده سوره حجرات
است:«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثيراً مِنَ الظَّنِّ
إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا»؛ اي كساني كه ايمان
آورده‌ايد، از بسياري از ظن‌ها و گمانه‌زني‌ها بپرهيزيد؛ همانا بعضي از
ظن‌ها گناه هستند و تجسس نكنيد... . پيامبر اكرم(ص) در روايتي
مي‌فرمايند: «از عيوب و اسرار پنهاني مؤمنين جست‌وجونكنيد؛ چراكه هركس از
عيوب مردم تجسس كند خداوند نيز از عيوب او تجسس مي‌كند و هركس خداوند از
عيوبش تجسس كند مفتضح و بي‌آبرو خواهد شد، گرچه در گوشه خانه‌اش لغزشي كرده
باشد» (میزان الحکمه، ج 3، ص 2208). 10. رازداري وقتي مهمان وارد
خانه ميزبان مي‌شود، خواسته يا ناخواسته، بر نحوه زندگي ميزبان و
خانواده‌اش، سطح زندگي و مشكلاتشان آگاه مي‌شود. شرع اسلام در اينجا به
رازداري توصيه مي‌كند. وقتي مهمان بر اسرار ميزبان آگاه شد، اجازه خارج
كردن، اطلاعات و سخن گفتن از اسرار، سطح زندگي و مشكلات ميزبان و
خانواده‌اش را ندارد. پيامبر اكرم(ص)، كساني را كه در مجالس دوستان و
آشنايان حاضر مي‌شوند و از مسائل خصوصي آنان مطلع مي‌شوند، به رازداري
توصيه مي‌كنند و مي‌فرمايند:«در مـجلس‌ها امـانت‌دار باشيد؛ فـاش كردن راز
برادرت خيانت است؛ از اين كار دوري كن؛ و از نشست‌هاي عشيره‌اي بپرهيز»
(بحارالانوار، ج 77، ص 89، ح 3). نتيجه‌گيري آنچه از بررسي روايات
اسلامي درباره آداب مهماني به‌دست مي‌آيد اين است كه شرع مقدس اسلام به سبب
فوايد اجتماعي بسيار فراوان مهماني، از جمله ايجاد صله رحم، ايجاد انس و
الفت ميان خويشاوندان، همسايگان و امت اسلامي، آگاهي از احوال يكديگر و كمك
به هم، دستگيري از خانواده‌هاي مستمند و فقير كه محتاج غذاي روزانه‌اند،
جلوگيري از تنهايي افراد و مشكلات روحي و رواني ناشي از آن و... توصيه مؤكد
به مهماني دادن مي‌كند؛ ولي درعين‌حال، مي‌كوشد با كمترين هزينه براي هر
دو طرف ميزبان و مهمان، اين كار مهم صورت گيرد. ازاينرو، دو اصل مهم،
همراه هم، در آداب مهماني توصيه مي‌شود: نخست مراعات راحتي و آسايش ميزبان و
ديگر اكرام شايسته مهمان. شرع مقدس اسلام از سويي مي‌كوشد اين رفتار
اجتماعي مفيد با كمترين هزينه براي ميزبان شكل گيرد؛ ازاينرو، در عين
توصيه به اكرام مهمان و پذيرايي شايسته از او، به ميزبان دستور مي‌دهد كه
از تكلف بيجا و به سختي انداختن خود و خانواده براي مهماني پرهيز كند و با
آنچه در طاقتش است به پذيرايي از مهمان اقدام كند. از سوي ديگر به مهمان
توصيه مي‌كند كه آنچه را ميزبان براي او تدارك ديده است كم نشمارد و توقع
بيجا از ميزبان نداشته باشد واز این بابت پشت سر او حرف در نیاورد و تحت
امر ميزبان باشد.