عقیق: زینب حسینی روش: اعتکاف به منزله سدی است در مقابل محبت دنیا و جوشش و حرکت به سمت کمال و مقامات آخرتی است. انسان با ماندن حداقل سه روز در مسجد، جسم و جان خود را از دنیا و آشوب‌های دنیایی به استراحتگاهی موقت، می‌برد، تا طعم رستگاری را چشیده و خود را برای سفری ابدی آماده کند. اعتکاف، به مثابه پناهگاهی می‌ماند که انسان از همه گرفتاری‌ها و سختی‌های دنیا، به آنجا پناه می‌برد؛ زیرا پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله، محبت دنیا را ریشه همه لغزش‌ها و خطاها معرفی کرده است.
برای اهمیت اعتکاف همین بس که پروردگار از پیامبرانش؛ ابراهیم خلیل و اسماعیل علیهماالسلام، برای پاکیزه کردن جایگاه اعتکاف کنندگان، عهد گرفته است: «وَ عَهِدْنا إِلی‏ إِبْراهیمَ وَ إِسْماعیلَ أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطَّائِفینَ وَ الْعاکِفینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُود»؛ «و ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که خانه مرا برای طواف‏‌کنندگان و اعتکاف کنندگان و رکوع کنندگان و سجده کنندگان، پاک و پاکیزه کنید». بنابراین اهمیت ماجرا آنجاست که پیامبری مأمور طهارت و پاکیزه کردن مکان اعتکاف کنندگان می‌شود.

همچنین خداوند متعال انسان را موجودی پویا، نوگرا و توقف‌ناپذیر، آفریده و مسیر حرکتش را به سوی خود قرار داده است: «یا أیّهَا الإنسانُ إنَّکَ کادِحٌ الی رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاقیهِ» «ای انسان! تو با تلاش و رنج به سوی پروردگارت می‌‏روی و او را ملاقات خواهی کرد». از طرفی هر چند خداوند راه رستگاری را به انسان نشان داده؛ ولی اختیار کامل را برای انتخاب دو راه خیر و شر را نیز برای او فراهم آورده است: «إِنَّا هَدَیْناهُ السَّبیلَ إِمَّا شاکِراً وَ إِمَّا کَفُورا»؛ «ما راه را به او نشان دادیم، خواه شاکر باشد (و پذیرا گردد) یا ناسپاس!». از سویی دیگر انسان در دنیای پرتلاطمی قرار گرفته که شیطان و گرایش‌های نفسانی از یک طرف و تبلیغات دشمنان از طرف دیگر، او را احاطه کرده است، پس جز پناه بردن به خدا، چاره‌ای برای او باقی نمی‌ماند و اعتکاف بهترین فرصت برای پناهندگی اوست.

بر همین اساس برای واکاوی چگونگی تأثیر اخلاقی تربیتی اعتکاف از منظر قرآن و حدیث با حجت الاسلام امیر علی حسنلو استاد سطوح عالی حوزه علمیه و مدیر گروه تاریخ وسیره مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه‌های علمیه به گفتگو پرداختیم که حاصل آن در ادامه تقدیم مخاطبان می‌شود:

*اعتکاف چیست؟ و آیا لفظ و فریضه اعتکاف در قرآن کریم ذکر شده است؟

اگرچه عین واژه «اعتکاف» در قرآن کریم ذکر نشده است؛ اما مشتقات این واژه به صورت «مَعْکُوفًا» «یَعْکُفُونَ» «الْعَاکِفُ، عَاکِفًا» «الْعَاکِفِینَ، عَاکِفِینَ» «عَاکِفُونَ» به معنای معتکفین هم به معنای لغوی و هم به معنای اصطلاحی استعمال شده است و در آیۀ ۲۵ فتح به معنای محبوس بکار رفته است. «هم الذین کفر وا وصدوکم عن المسجد الحرام والهدی معکوفا ان یبلغ محله ولولا ر جال مؤمنون ونساء مؤمنات لم تعلموهم ان تطئوهم فتصیبکم منهم معر ة بغیر علم لیدخل الله فی ر حمته من یشاء لو تزیلوا لعذبنا الذین کفر وا منهم عذابا الیما: آنها کسانی هستند که کافر شدند و شما را از (زیارت) مسجد الحرام و رسیدن قربانیهایتان به محل قربانگاه بازداشتند؛ و هرگاه مردان و زنان با ایمانی در این میان بدون آگاهی شما، زیر دست و پا، از بین نمی‌رفتند که از این راه عیب و عاری ناآگاهانه به شما می‌رسید، (خداوند هرگز مانع این جنگ نمی‌شد)! هدف این بود که خدا هر کس را می‌خواهد در رحمت خود وارد کند؛ و اگر مؤمنان و کفار (در مکه) از هم جدا می‌شدند، کافران را عذاب دردناکی می‌کردیم! آیاتی که در قرآن کریم پیرامون اعتکاف وارد شده‌اند، عبارتند از: آیات ۹۰ سوره طه؛ ۱۳۸ سوره اعراف؛ ۵۱ تا ۵۳ سوره انبیا؛ ۶۹ تا ۷۴ سوره شعراء. «قَالُوا نَعْبُدُ أَصْنَامًا فَنَظَلُّ لَهَا عَاکِفِینَ».

اعتکاف ماندن در جایی بانیت عبادت خاص و متلتزم شدن در آن مکان می‌باشد، این عمل همراه با اختیار و علاقمندی برای تعظیم است به گونه‌ای که قصد عبادت و راز و نیاز با معبود را داشته باشد.

اما اعتکاف در اصطلاح و شرع مقدس اسلام آن عملی است که انسان با قصد تقرب به خداوند دست کم سه روز در مسجد جامع اقامت می‌کند؛ پایین‌ترین روزهای اعتکاف سه روز شمرده شده است که می‌تواند روزهای بیشتری در این حالت بسر ببرد چنانکه رسول الله (ص) بیست روز نیز معتکف می‌شدند.

*بهترین مکان‌ها برای اعتکاف کدام است؟

بهترین مکان‌ها مسجد الحرام ومسجد النبی و مساجد جامع و مساجد اماکن مقدس مثل حرمهای اهل بیت و مساجد این اماکن برای انجام این مراسم تقدم بیشتری دارند پس از مساجد جامع هر محل مصلی‌ها و مساجد محلات نیز برای اعتکاف جای مناسبی هستند.

* براساس آیات قرآن کریم آیا اعتکاف در امت‌های گذشته هم بوده یا اختصاص به دین مبین اسلام دارد؟

بر اساس آیات قرآن اعتکاف در امت‌های گذشته و انبیای سلف وپیروان انبیای الهی نیز بوده است؛ از این روشن می‌شود اعتکاف مقدمه بر تزکیه و پاکسازی می‌باشد وبشریت به هر صورت بعنوان نیاز به نیایش وگرایش به تخلیه روح به خلوت گزینی فطرتا گرایش دارد این خود دلیلی بر حق بودن توحید واثبات نیروی ماورایی است که روح انسان در هر صورت وشرایط گاهی نیاز ضروری می‌یابد که به سوی او احساس نیاز نماید ودر خلوت به او بپردازد؛ این دلیل وجدانی بر حقیقت وجود ماورائی و وجود قدرتی مافوق قدرت‌ها که روح انسان اورا می‌کشد به سوی تا در رفع سختی‌ها که از هرجا نا امید می‌شود روزنه امیدی برای او یافت می‌شود و به سوی او می‌شتابد وآنرا در خلوت گزینی که ما به آن اعتکاف می‌گوییم می‌یابد؛ پس حقیقت اعتکاف حقیقتی شیرین و بسیار تجربه زیبا ومفید است برای تسکین همه آلام وبریدن از همه وروی آوردن به قدرتی که ما فوق تصورات وتجارب انسان است.

آیات چندی در قرآن وجود دارد که حاکی از این است که بسیاری از امتها در سلوک و آیینهای خود به اعتکاف توجه نموده وبه آن عمل می‌کردند منتهی براساس مسلک و باورهای خودشان؛ اکنون نیز این عمل عبادی ونسک در میان امتها و پیروان نحله ها و فرق ومذاهب وادیان الهی و غیر الهی وجود دارد؛ بنابراین همه بشریت به اصل اعتکاف باور دارند چه خدا پرست باشند وچه غیر آن؛ در سیره همه انبیای الهی اعتکاف عملی مقدس جهت مراقبه وتجدید عهد با پروردگار بوده است؛

بی گمان و تردید اعتکاف در ادیان دیگر هم وجود داشته است، چنان که خدا در قرآن می‌فرماید: «و عهدنا الی ابراهیم و اسماعیل ان طهّر بیتی للطّائفین و العاکفین و الرکع السجود»، به ابراهیم و اسماعیل توصیه نمودیم تا خانه را برای معتکفان و نمازگزاران تطهیر کنند.

برای حضرت موسی میقات یکماهه که بعداً تبدیل به چهل روز شده است در قرآن تصریح شده است؛ میقات موسی پس از اعتکاف ومراقبت چهل روزه انجام شده وموسی قبل از میقات به اعتکاف و مراقبت کوشیده است دقیقاً به امر پروردگار. همین اعتکاف ومراقبت موسی ظرفیتی در او ایجاد نمود برای دریافت وحی و کتاب آسمانی و الواح مقدس.

همچنین امیر مومنان (ع) از عبادت وتحنث طولانی رسول الله در غار سخن گفته است که خدیجه برای حضرت غذا می برده وحضرت درغار حراء اقامت داشته است قبل از بعثت و این اعتکاف‌های حضرت همه ساله بوده است که در آخرین سال منجر به مبعث و بعثت حضرت ونزول وحی گردیده است؛ امام رضا (ع) فرمود: پیامبر اعظم صلوات الله علیه وآله پس از بعثت اعتکاف در مساجد را در مواقعی از سال از جمله ماه رمضان انجام می‌داد ۲۰ روز مدت اعتکاف حضرت بود وگاهی اعتکاف را قضا می‌نمود اگر در جنگی بوده ونتوانسته انجام دهد در ماه رمضان انجام می‌داد.

درسیره اهل بیت نیز اعتکاف به تبعیت از رسول الله وجود داشته ودارای اهمیت بالایی بوده است؛ در روایات اسلامی علاوه بر گزارش سیره معصومان (ع) سخنان فراوانی در باره آثار تربیتی اعتکاف در ترقی معنوی و حتی حل مشکلات مادی سخن گفته شده ودر عمل نیز این مسائل برای بسیاری از علما تجربه گردیده است؛ آثار مختلفی از اعتکاف از جمله آثار اجتماعی و فرهنگی و تربیتی به این نسک و آیین مترتب است که نمی‌توان به همه آنها در این فرصت پرداخت بلکه گوشه از این آثار می‌توان مورد توجه قرار داد. اعتکاف احکام خاصی نیز دارد که معتکف باید آنهارا آگاه بود وفرا بگیرد واین خود نشانه‌ای است از اهمیت اعتکاف در مکتب اهل بیت (ع) و دین خاتم.

* اعتکاف چه آثار تربیتی دارد؟

یکی از آثار تربیتی اعتکاف توبه است که البته ممکن است برای انسان این حالت در هنگام ومدت اعتکاف یا همان اول دست بدهد لذا می‌توان توبه را اولین مرتبه از آثار تربیتی اعتکاف مطرح نمود؛ توبه همان به خود آمدن و برگشتن به حالت پشیمانی از لرزشها واین در بستر دعا ونیایش وتوجه به دست می‌آید،

لذا بی تردید یکی از آثار مهم واولیه اعتکاف این است که حالت ندامت به انسان دست می‌دهد تا به فکر جبران خطاها ولغزشهای گذشته باشد، مانند این کسی که روزه دار در ماه رمضان تمام اعضاء و جوارح انسان در حال عبادت است حتی نفس کشیدن انسان. و اعتکاف عبادتی است همگانی که همه می‌توانند در کنار هم از فیض آن بهره ببرند اعتکاف فرصتی است برای عبادت، انسان با خالق و هستی بخش خود وقتی معتکف اشتغالات روزه مره زندگی را کنار می‌گذارد و شب و روز خود را در خانه خدا و در محضر الهی می بیند و وقت خود را فقط برای انس و راز و نیاز با خداوند متعال صرف می‌کند. در واقع فرصتی ایجاد کرده، تا به اصل خویش باز گردد و با دوری از مسائل دنیائی در راز آفرینش خود به تفکر بنشیند. که من عرف نفسه فقد عرف ربه، اعتکاف بهترین زمان برای دوری جستن از خودهای ساختگی است و بازگشت به خود واقعی است و در واقع بازگشت به سوی پروردگار الهی است اما اعتکاف دارای آثار و برکات فراوانی است که از جمله آن می‌توان به بخشش گناهان طبق حدیث «من اعتکف ایمانا و احتسابا غفرله ما تقدم من ذنبه» پالایش روح و جان انسان، تقویت اراده، استقامت در مقابل هوای نفس، شناخت وابستگی‌های فردی، تمرینی برای حضور قلب در نماز و دعا، دست شستن از غیر خدا، دوستی و آشنا شدن با مومنین، تمرین اخلاص در اعمال، کسب تقوا، محاسبه نفس، ذکر و تلاوت قرآن و دعا و زیارات، توفیق راز و نیاز شبانه نام برد [۵] که توبه از گناهان یکی از مهم‌ترین برکات اعتکاف می‌باشد.

دومین اثر تزکیه است. انسان طبعاً چه از نظر جسمی و چه روحی نیاز به شستشو دارد؛ شرع مقدس برای این منظور در ظاهر انواع غسل‌ها و انواع آداب برای نظافت ظاهری قرار داده است حتی آنها را بعنوان تکلیف بر انسان فرض نموده تا انسان خود را پاکیزه نماید از کثافات و بو های بدی که حاصل سوخت وسوز بدن انسان است؛ بدن انسان بعنوان کار خانه‌ای است که از صبح تا شب در حال کار و سوخت وسوز است و فضولاتی چون عرق و....دارد که باید آنهارا از بدن بشوید تا زنگارها و چرک وچوروک جسمانی را از خود پاک نماید؛ روح انسان نیز در این فرایند ودریافت های مسموم وشبهات فکری و ومطالب نا مطلوب در معرض زنگارها قرار دارد که نیاز به شستشو دارد؛ لذا رسول خدا فرمود پنج وعده نماز بمنزله شستو وگرد گیری از روح و پاک شدن از گناهان است، اما گاهی زنگارها عمقی می‌شود با وجود شستشو های سطحی نیاز به رسوبگیری و لای روبی عمقی می‌شود واین نیازمند دستگاه رسوب گیر پر قدرت و نیرومند و قوی می‌باشد ونیاز به پاک سازی عمومی و غبار روبی کامل پیدا می‌کند؛ این حالت در اعتکافهای متعدد به دست می‌آید که انسان به کلی برای مدتی از دنیا بریده ودر گوشه‌ای که مقدس و عبادتگاه است به این مقوله بپردازد؛ لذا در قرآن از اعتکاف‌های چهل روزه و انقطاع از بیرون و امورات زندگی گزارش شده است.

از این‌روی می‌توان به قطع و یقین گفت که اعتکاف‌ها ومراقبتهای معنوی وعبادات خاص نوید وبشارت دهنده تحولات معنوی بزرگ در تعالی انسان می‌باشد واولین گام تزکیه نفوس است.

سومین اثر تحصیل تقوا است. بعد از مرحله تزکیه که از آثار اعتکاف است روح که از زنگارها پاک سازی شد ملکه روحی و منزلت معنوی به نام تقوی در این روح مستقر می‌گردد و بعنوان فرمانده جسم اورا در پستی و بلندی‌ها راهنمایی می‌نماید ودر ناملایمات و بروز خطاها و لغزشهای نفسانی وجاذبه های کاذب نفسانی این ملکه تقوی خود را نشان می‌دهد.

تقوای حاصل از اعتکاف به منزله معلمی ومرشدی واستاد راهنما گر انسان است به سوی فضایل وتترک رذایل اخلاقی و رفتاری، لذا بر اساس آیات قرآن کریم اعتکاف، بستر و زمینه ساز تقوا در انسان معتکف را فراهم می‌کند: «… وانتم عاکفون فی المساجد تلک حدود الله فلا تقر بوها کذلک یبین الله آیاته للناس لعلهم یتقون… و در حالی که در مساجد به اعتکاف پرداخته‌اید، … خداوند، این چنین آیات خود را برای مردم، روشن می‌سازد، باشد که پرهیزکار گردند!» و در اهمیت تقوا از منظر قرآن، همین بس که تقوا دستور خداوند به خاتم پیامبران صلوات الله علیه است: «یایها النبی اتق الله…»] و فقط اعمال متقیان پذیرفته شده است: «انما یتقبل الله من المتقین» و به کاری که بنیان آن براساس تقوا نباشد، هرگز اعتنایی نیست، هرچند ساختن مسجد باشد: «والذین اتخذوا مسجدا ضرارا و کفرا… لاتقم فیه ابداً لمسجد اسس علی التقوی من اول یوم احق ان تقوم فیه فیه رجال یحبون ان یتطهروا والله یحب المطهرین افمن اسس بنینه علی تقوی من الله…».

تقوی را بعنوان مهمترین اثر تربیتی اعتکاف می‌توان شمرد واز آن بعنوان «سکوی پرواز» یاد می‌شود که انسان می‌تواند با کسب ملکه تقوی به فیوضاتی دسترسی پیدا کند و تا مدتها در این سکوی پرواز به پرواز وسیر در آفاق و انفس و ملکوت بپردازد؛ بسیاری از عرفای بزرگ و علما ودانشمندان از این سکوی معنوی به وصال‌های شیرین معنوی دست یافته‌اند که می‌توان آنهارا از تجارب معنوی و داستانهای سرگذشت آنها مرور نمود واز لذت‌های اعتکاف وآثار شیرین آن آگاه شد ودر واقع به اعتکاف معرفت یافت و پس از معرفت به این سلوک معنوی به آن اقدام نمود.

بهترین موسم عمر برای اعتکاف ایام جوانی و نوجوانی است که می‌تواند آثار معنوی فراوان و تحولات بزرگ معنوی برای انسان داشته باشد.