عقیق:مادر امام بودن، فضلیت می‌خواهد. هرکسی نمی‌تواند این لیاقت را داشته باشد. اصلا مادر امام، فضلیتی برتر و فراتر از همسر امام معصوم(ع) دارد. چراکه به قول دکتر رجبی‌دوانی:«ما بانوانی داشتیم که عنوان همسر امام داشتند اما شایستگی مادری امامان معصوم را پیدا نکردند. در این میان حتی همسرانی بودند که به خاطر خیانت به جایگاه امامت، سزاوار آتش جهنم شدند».

اما بانویی که مادر امام می‌شود، چنان فضلیت و جایگاهی دارد که برتر از همه زنان عصر خود هستند. فاطمه بنت اسد بودن کار ساده‌ای نیست. اینکه حق مادری را بر اشرف مخلوقات داشته باشی و خاتم‌الانبیاء تو را مادر خطاب کند. اینکه آنقدر شایستگی داشته باشی که در مقدس‌ترین مکان الهی، فرزند خود را امیرالمومنان و ابوالائمه را به دنیا آوری. مشخص است به هر بانویی ماموریت الهی داده نمی‌شود.

باید برای «ام‌الائمه» شدن و همسر ولایت و مادر امامت بودن، عصمتی به قامت حضرت فاطمه(س) داشت. بانویی که وقتی جبرئیل از خداوند سوال می‌کند چه کسانی زیر عبا (پنج‌تن آل‌عبا) هستند، می‌فرماید، فاطمه است با پدرش، فاطمه است با همسرش و فاطمه است با فرزندانش.

ایثار و فداکاری حضرت خدیجه را هر کسی ندارد. چرا بین این همه زن، حمیده مصفا باید از دورترین فاصله و از کنیزی به همسری کشانده شود تا با مادری امام موسی کاظم(ع) به اوج کمال برسد. نه! مادر امام بودن فضلیت می‌خواهد. همه‌ی مادران باید ویژگی‌های مشترک داشته باشند تا لیاقت و افتخار مادری امامان معصوم را پیدا کنند. در آستامه ولادت حضرت فاطمه‌الزهرا(س) و روز مادر، دکتر «محمدحسین رجبی دوانی»، یکا‌یک ویژگی‌های مشترکی که مادران چهارده معصوم داشتند را برایمان بازگو می‌کنند.

اول: همانند اهل‌بیت(ع)

درست است که آیه 33 سوره احزاب «... إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَکُمْ تَطْهيراً» را بیشتر به پنج‌تن آل‌عبا می‌شناسیم. امام علی(ع)، حضرت فاطمه(س) و حسنین(ع) را اهل بیت(ع) پیامبر(ص) میدانیم که پاک از هر آلودگی هستند. اما کنار اهلبیت(ع) از آن‌جایی که مادر امامان معصوم هم از رجس و پلیدی دور هستند، ویژگی طاهر بودن اهل بیت(ع) را پیدا می‌کنند.

همان‌طور که امام صادق(ع) درباره همسر خود، حمیده خاتون می‌فرمایند:«حمیده پیراسته از پلیدی‌هاست مثل شمش طلا. همواره فرشتگان او را حراست می‌کردند تا آنکه به من رسید و این کرامتی از ناحیه خداوند برای من و حجت بعد از من است». با این شرایط این بانوان بزرگوار در حکم اهل‌بیت(ع) قرار دارند. فرقی هم نمی‌کند که آنها کنیز و غیرعرب باشند. در این میان، مادرانی مانند دختر یزگرد سوم که از ایران بودند مادر امام سجاد(ع) می‌شوند و به این مقام رفیع دست پیدا می‌کنند. با توجه به اطلاعات بسیار اندک ما اما به خوبی می‌دانیم که فضلیت‌های ایشان باعث شده تا به همسری سیدالشهدا و مادری امام زین‌العابدین برگزیده شود و 9 امام دیگر از نسل او باشند. منظور اینکه دور شدن از هر شرک و آلودگی از جمله ویژگی‌های شهر‌بانو(ع) و مادران دیگر امامان معصوم است که باعث می‌شود آنها همانند اهل‌بیت(ع) نام برده ‌شوند.

دوم: ازدواج به امر خدا

هر فردی سرنوشت نرجس خاتون را خوانده باشد، حتما به این فکر ‌می‌رسد که ازدواج این شاهزاده با امام حسن عسکری(ع) یک امر خدایی بوده است. این موضوع نه تنها برای همسر یازدهمین امام شیعیان دیده می‌شود بلکه امامان دیگر هم سرنوشت‌های مشابه داشتند. به نوعی باید گفت، ازدواج امام با همسری که می‌خواهد مادر امام شود به امر خدا است و خداوند آنها را تعیین می‌کند. این در حالی است که امامان برای ازدواج‌های دیگر خود، اختیار کامل دارند.

اما بانویی که قرار است حامل امام دیگری باشد باید به انتخاب و امر خداوند باشد که از راه نشانه و رویای صادقه به امام الهام و سپس در مسیر زندگی این بزرگان قرار می‌گرفته است. این موضوع آنقدر اهمیت دارد که اگر بانویی شایستگی مادری را کسب کرده باشد در هر نقطه‌ای از دنیا زندگی کند باید به امام معصوم برسد تا امام بعدی از ایشان زاده شود. همان‌طور که امام کاظم(ع) درباره مادر امام رضا(ع) نجمه خاتون که کنیز بودند و بعد به همسری امام درآمدند، می‌فرماید:«به خدا سوگند من جاریه را نخریدم مگر به امر خدا و وحی الهی».

سوم: سیرت متفاوت

اگر برای همه‌ی افراد ترک محرمات و انجام اعمال نیک و عبادی از سفارش‌های اسلام است، برای مادران چهارده معصوم از ضروریات و لازمه زندگی‌شان به شمار می‌آمد. به گونه‌ای که بدون آن رسیدن به سعادت فرزندپروری امامان برایشان امکان نداشت. زیرا پیش از آنکه بخواهند مادری فرزند معصومی به عهده آن گذاشته شود، باید آمادگی آن را به دست آورده باشند. آنها علاوه بر تقوا، خصایص دیگری مانند ایمان کامل، عبادت، احسان، نیکوکاری، زهد، پرهیزگاری و پارسایی را دارا بودند. این صفات در این بانوان به اندازه‌ای جلوه پیدا می‌کرد که کاملا احساس می‌شد و قابل درک بود. چراکه خود امامان معصوم(ع) که الگویی از فضایل محسوب می‌شدند، از سیره و رفتار همسران و مادران خود سخن می‌گفتند.

امام صادق(ع) درباره مادرشان«ام‌فروه» می‌فرمایند:«مادرم از آنانی بود که ایمان آورد و تقوا و پرهیزگاری پیشه کرد و احسان و نیکوکاری نمود و خداوند محسنین را دوست دارد». همچنین سوسن، مادر امام حسن عسکری(ع) یکی از بانوانی بود که در اوج زهد و پارسایی زندگی کرد. این فضایل را نیز میتوان به همه‌ی این بانوان نسبت داد. چراکه این مادران از یک نور واحد هستند و ویژگی یکی از آنها به هر سیزده مادر امام معصوم نیز تعلق می‌گیرد.

چهارم: افضل زنان

مادران ائمه سرآمد زنان عصر خود بودند. یعنی آنها در همه رفتارها از بهترین بانوان به شمار می‌آمدند و افضل همه‌ی زنان بودند. این موضوع به دو دلیل نیز بازمی‌گردد.

اول اینکه، رسول اکرم در روایتی می‌فرمایند، خداوند ما را از بهترین معادن از نظر اصل و طبع و بهترین کشتزارها از نظر رویش، میان پدران و مادران خارج ساخت.چراکه امامان باید از نظر خانواده و والدین هم برتر از مردمان زمان خود باشند. آنها در کنار همسر خود قرار است از والدین امام بعد باشند. دلیل دوم هم به آیه‌ی «الطیبات للطیبین و الطیبون للطیبات» که مادران مقدس امامان مصداق کامل آن هستند بازمی‌گردد.

یعنی «زنان پاکیزه از آن مردان پاک و مردان پاک از آن زنان پاکیزه»اند. از آنجایی که اهل‌بیت(ع) نمای کاملی از طیب بودن را دارند، باید همسران آنان نیز که امام‌زاده است افضلتر از همه زنان عصر خود باشد. همچنین نکته جالب توجه دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد این است که از آیه 26 سوره نور می‌توان شرافت و بزرگی شخصیت این همسران را نیز هم بدست آورد که چگونه آنها با امامان معصوم سنخیت و تناسب روحی داشتند که آنها را للطیبات را هم‌ردیف للطیبون و للطیبین نام‌گذاری می‌کنند و می‌خوانند.

پنجم: کرامتی که برای توست

این صفت آنقدر ارزشمند است که یکی از اسماء الهی نام دارد. رسیدن به کرامت راه ساده و آسانی ندارد. اینکه انسان روح خود را پاک و منزه از هر پستی کند تا حدی که دنیا هم برایش کوچک و دون به شمار آید، کار راحتی نیست. البته برای بانوانی که در سرآمد زنان قرار دارند، کمی فرق می‌کند.

چراکه با تقوا و فضایلی که آنان داشتند، باید هم به کرامت میرسیدند همانطور هم که رسیده بودند. این ویژگی در مادر امام صادق ام فروه به گونهای جلوه کرده بود که امام(ع) هم آن بانوی عظیمالشان را «ابن‌مکرمه»صدا میزدند. جالبتر اینکه مردم هم گاهی امام صادق(ع) را نیز که خود مظهر فضلیت و کرامت است، به خاطر فضایل مادرش «ابنالمکرمه» خطاب میکردند. یعنی ایشان را هم به فضلیت مادر میشناختند. همین صاحب کرامات بودن آنها هم باعث میشد تابه ارزش والایی در مقابل خدا دست پیدا کنند.

تا جایی که بزرگترین موهیت الهی به این مادران قدسی تعلق می‌گرفت. اینکه آنها زمان دوران حمل به بشارتهای قدسی و اسرار الهی نیز میرسیدند. در روایتها آمده است، هنگامی که یکی از مادران ائمه(ع) باردار میشد دچار سستی یا حالت غش میشدند. سپس در خواب مردی را میدیدند که او را به فرزندی صاحب علم و حلم بشارت میدهد.

ششم: عارف به حق امام

خدیجه(ع) همسر پیامبر(ص) نخستین مسلمان است. یعنی اولین کسی است که به همسرش ایمان آورد و برای همیشه برای دین اسلام ایستاد و حمایت کرد. فاطمه‌بنت اسد(ع)، دومین بانو و یازدهمین کسی است که اسلام را قبول کرد. معرفت و اعتقاد او به رسول‌الله(ص) که حق مادری‌اش را داشت و به فرزندش علی‌بن‌ابیطالب(ع) به حدی بود که بلافاصله با شنیدن ندای اسلام از آنها، رسالت و دین خدا را پذیرفت. این هم یکی دیگر از اصول مادری و البته همسری امام و اولی‌تر برای پیغمبر خداوند است.

یعنی این بانوان آسمانی عارف به حق امام(ع) هستند. آنها نسبت به ولایت آن بزرگواران و حق و حقیقت، شناختی عینی و یقین کامل دارند. البته طبیعی‌ست که این همسران و مادران چنان معرفتی به ولایت و امامت شوهر و فرزند خود داشته باشند که در حقیقت راه و مقام و جایگاه آنها کوچکترین تردیدی نکنند.

همین ایمان و یقین همسران ائمه(ع) هم باعث می‌شود تا کنار امامان بمانند و همراهی خود را غیر از فضایلی که دارند با دانش و علم کامل کنند. یعنی آنها با شایستگی که دارند به عنوان همسر وارد خانه امام می‌شوند و با کسب علم و فقه جزو یکی از یاران و صالحان دین قرار میگیرند. مانند حمیده خاتون که در فقه چنان عالم بودند که امام صادق(ع) زنان را برای دانستن احکام دین و علوم فقه به ایشان رجوع میدادند. یعنی خود امام(ع) به عنوان متولی راستین دین آنقدر به همسر خود اعتماد و اطمینان داشتند که با خاطر آسوده همه‌ی تعیین و تببین مسائل دینی و احکام شرعی برای بانوان را به او می‌سپارند.

هفتم: از اهالی بهشت

«بهشت زیرپای مادران است». این حدیث پیامبر(ص) دیگر نیاز به توضیح و تفسیر ندارد. چراکه یکایک افراد روی زمین دلایل آن را به خوبی می‌دانند. مادران نه تنها در زندگی تک‌تک ما و نه در تاریخ بشریت بلکه در جهان دیگر و آخرت نیز اصل و اساس هستند.

البته شاید اگر اسلام تا این اندازه به جایگاه و مقام والای مادر تکیه نمی‌کرد، هیچ‌کدام از ما مقام واقعی این اسوه‌های ایثار و محبت را نمی‌شناختیم. آیات قرآن، احادیث امامان(ع) و روایت‌های اسلام از حقیقت وجودی مادر و وظایف ما به خوبی سخن گفتند. حالا فرض کنید این مقام خاص، برای مادران نمونه اسلام چه جایگاهی پیدا می‌کند. زنانی که به خاطر فضایل‌شان برای کسب مقام مادری امامان و ماموران حجت خداوند به بندگان انتخاب می‌شدند. با این فضلیت آن بزگواران حتما اهل بهشت هستند.

موضوعی که برخی ائمه هم به صراحت بیان کردند. حتی برای مادرانی که ابتدا کنیز بودند و از نقاطی مانند خراسان، شمال غربی آفریقا، آندلس، مصر،روم، نوبه و... به عربستان میرسند تا شایستگی مادری امام را پیدا کند. برای پرورگار بنده او یکی است. مهم این است که شرایط به گونه ای رقم بخورد که صاحب برترین فضلیت‌ها به همسری امام معصوم درآیند تا امام دیگر از آنها متولد شود و لایق بهشت آسمانی شوند.

هشتم: شرافت نژاد

متاسفانه ‌شرایط اختناق و حکام ظالم اجازه نداده است تا از زندگی مادران اهل‌بیت(ع) اطلاعات جامع و کاملی در تاریخ نوشته شود. برای همین هرآنچه که به دست مورخان و سیره‌نویسان رسیده، بسیار کم و اندک است. مانند اطلاعاتی که از اصل و نسب این بانوان مکرمه وجود دارد. به ویژه بانوانی که غیرعرب بودند و از سرزمین‌های دور به عربستان هجرت کردند.

این اتفاق که از مادر امام موسی‌کاظم(ع) به بعد برای همه مادران رخ داده است. اما با جمع‌آوری همین یافته‌ها همه نظر دارند که زنان مقدس برگزیده شده باید از خاندان صالحی باشند. چراکه، علمای کلام گفته‌اند امام و به طریق اولی پیغمبر(ص) باید در خصلت‌ها پسندیده و از همه‌ی مردم بالاتر باشند.

این موضوع به برتری والدین و شرافت نژاد نیز بازمی‌گردد. به نوعی، داشتن خاندان و پدر و مادر صالح و والا از خصایص نیک به شمار می‌آید که امامان باید برتر آن را نیز داشته باشند.  بنابراین، می‌توان گفت مادران ائمه در کنار همسران خود از اصالت خانوادگی بزرگی و تربیت صحیح برخوردار بودند که ابتدا فضایل عالی و سپس به جایگاه والایی می‌رسند. همانند مادر امام رضا(ع) که در برخی از روایت‌ها نقل شده که خاندان او به «ماریه قبطیه» همسر پیامبر(ص) بازمی‌گردد. ماریه از همسران شایسته و نیکوی رسول‌الله بوده است که نجمه‌خاتون نیز از نسل فرزند او ابراهیم بوده. همچنین نرجس خاتون مادر امام زمان(عج) که برای معرفی اصل و نسل او باید از پیغمبران بنیاسرائیل و حواریون باوفای حضرت عیسی(ع) نام برد.

نهم: در حکم معصوم

معصومیت یکی از ویژگی‌های امامان است که به خاطر رسالتی که به عهده آنهاست، نیز دارند. البته معصوم بودن به این معنا نیست که با اراده خداوند گناه از امامان سلب شود و یا به خواست خداوند در اوج فضلیت قرار بگیرند. حتی اگر این بزرگواران رسالت امامت را هم نداشتند و معصوم نبودند باز هم معرفت فوقالعاده به ذات احدیت این بزرگان را به مرحلهای میرساند که خود به شایستگی عصمت برسند.

معصومیتی که خدا به مبشران دین عطا کرده، عصمت از خطا و اشتباه و فراموشی به خاطر مسئولیت بزرگی که دارند، است نه چیز دیگر. این موارد برای ذکر دو نکته است. اول اینکه، مادران امامان نیز در حکم معصوم هستند و شیطان نمیتواند به آنها نزدیک شود و ما میبینیم فقط این ویژگی در امامان معصوم ما هستند ولی آنها نیز به این ویژگی رسیده اند. دوم هم اینکه، این مادران آسمانی این فضلیت و هم‌مانند فضایل دیگر خود به دست آوردند و ذاتی یا خدادای نبوده است. آنها با رسیدن به معرفت و اوج معنویتی که با زندگی در کنار همسر و فرزند امام خود کسب می‌کردند، همانند امامان معصوم(ع) طعم عصمت دوری از گناه را چشیده بودند.

دهم: مادران الهی

برای یک مادر نمونه شدن، باید معیارهای آن را شناخت و رعایت کرد. فقط در همین شرایط هم است می‌توان به شایستگی مادر الهی رسید. عنوانی که همه‌ی مادران اهل‌بیت(ع) داشتند. آنها یک الگوی تمام عیار از مادر الهی بودند که با رفتار و تربیت و بینش خود توانستند به وظیفه‌شان عمل کنند. این مادران در تربیت خود در مقابل فرزندانی که بهترین خلق خدا بودند، چند ویژگی داشتند. خودشناسی و خودسازی نخستین گامی بود که جلوتر از همه برداشته شد. این مادران با فضایلی که پیش‌تر آن را در خود نهادینه کردند، به صالح شدن فرزندان‌شان به عنوان نخستین مربیان پرورشی کمک کردند. بعد از آن صبر و بردباری در مقابل مشکلات، تقوا و عبادت کامل، آمادگی برای قبول رسالت و ماموریت خداوند از جمله ویژگی‌های دیگر است که همه مادر امامان آن را داشتند و ما هم اگر بخواهیم جزو مادران خوب الهی قرار بگیریم باید این ویژگی‌ها را همراه داشته باشیم.

یازدهم: مادران اهل بیت در زیارتنامه

هرچند به نام مادران ائمه اطهار زیارت‌نامه‌ی چندانی وجود ندارد. اما نام آنها در دعاها، روایات و خود زیارت‌نامه‌ها با القاب گوناگون بسیار یاد شده است. القابی که اتفاقا اجداد مادری امامان را نیز نشان می‌دهد. این بانوان الفاظی همچون ارحام مطهرات، ارحام طاهره، ارحام الخیرات، ارحام الزکیه من‌النساء و... را به خود گرفته‌اند. ذکر این نام‌ها به صراحت به ما می‌گوید و اطمینان خاطر می‌دهد که زنان انتخاب شده خداوند برای مادری امامان خود در زمانه‌ای که جهالت و کفر و شرک سرچشمه همه رفتارهای انسانی بوده است. آنها بر فضایل رشد کردند و ارحام و خانواده‌ی آنها از پاک‌ترین مردمان بوده‌اند. اما همان‌طور که گفته شد، باتوجه به همه‌ی این کرامات برای مادران آل‌الله بیشتر از سه زیارت‌نامه آن هم به نام حضرت فاطمه(س)، فاطمه‌بنت‌اسد و نرجس‌خاتون وجود ندارد. البته بازهم، این زیارت‌نامه‌ها فرازهایی وجود دادر که شامل حال یکایک این بانوان گران‌مایه می‌شود. «السلام علی والده ‌الامام المودعه اسرار الملک العلام و الحامله لاشرف الانام»، «سلام بر مادر امام و آن که اسرار ملک علام به او سپرده شده، و از آن که با شرافت‌ترین مردم را دربرداشت». آنها حامل اسرار الهی بودند که بهترین زنان برای با شرافت‌ترین بنده خدا بودند. این بانوان شایسته سلام دادن با بهترین توصیف‌ها هستند، آن هم کنار مرقد و مزارشان برای زیارت.

تهیه و تنظیم: مرجان خسروی