مسجد به عنوان یک مکان که آرم و نشانه‌ای
دینی دارد با زندگی روزمره مسلمانان گره خورده است و ابعاد مختلفی از
زندگی یک مسلمان مانند انجام عبادات، روابط بین فردی و ارتباط با خواهران و
برادران دینی، آشنایی با دین و آشنایی با وظایف سیاسی و اجتماعی، نسبت
نزدیکی با این مکان دارد. هرچند که امروزه حضور در مساجد و نقش آنها در
زندگی مسلمانان کمرنگ شده، اما این مساله به هیچ وجه از اهمیت آن نمی‌کاهد.
مساجدی که فقط برای خواندن نماز باز می‌شوند
در
گذشته، مسجد دارای کارکردهای متعددی بود. یکی از کارکردهای مسجد که کارکرد
اولیه آن است انجام اعمال عبادی و به خصوص نماز می‌باشد. در واقع، مساجد
با نماز شناخته می‌شوند و در نگاه نخست، مکانی برای اقامه نماز و به خصوص
نماز جماعت هستند. توجه به این کارکرد و البته، بی توجهی به کارکردهای دیگر
مسجد در کشور ما به گونه‌ای است که در اکثر مساجد یکی دو ساعت مانده به
نماز ظهر یا مغرب، درهای مساجد برای اقامه نماز و تعقیبات آن باز و یکی دو
ساعت بعد از اقامه نماز درها بسته می‌شوند و مساجد صرفا به مکانی برای
عبادت آن هم در ساعات مشخصی از شبانه‌روز محدود می‌شوند.
زمانی که مسجد پایگاه حکومت اسلامی بود
این
در حالی است که در زمان پیامبر (ص) و پس از ایشان، در زمان حکومت‌هایی که
حکومت اسلامی را در دست گرفته بودند، مسجد نقش پررنگ‌تری در زندگی مسلمانان
داشت. به طوری که حتی پیامبر (ص) مسجد را پایگاه اعمال و شئون حکومتی خود
قرار دادند و سالیان دراز احکام حکومتی از مسجد ابلاغ می‌شد و علاوه بر
سخنرانی‌های دینی، سخنرانی‌های سیاسی و اجتماعی توسط عالی‌ترین مقامات
حکومتی در مساجد انجام می‌شد.
وقتی نهادهای مدنی کارکردهای مساجد را کاهش می‌دهند
از
سوی دیگر، حتی تا سال‌های نه چندان دور گذشته، مساجد محله‌های مختلف محلی
برای شور و مشورت و تصمیم‌گیری در خصوص رفع مشکلات محله‌ها از قبیل مشکلات
اقتصادی افراد، مشکلات اجتماعی محله‌ها، مثل مزاحمت همسایه‌ها برای یکدیگر و
حتی مشکلات خانوادگی اهالی مسجد بود. علاوه بر موارد فوق، مسجد مکانی برای
آموزش و پرورش دینی، معنوی و اجتماعی افراد نیز به شمار می‌آمد. به این
صورت که بچه‌ها از همان سنین کودکی همراه با والدین خود در این مکان مقدس
حاضر می‌شدند و علاوه بر این که اعمال دینی ویژه یک مسلمان را فرا
می‌گرفتند، راه و رسم برخورد با سایر مسلمانان و آداب زندگی اجتماعی را نیز
می‌آموختند.
اما اکنون در دنیای مدرن، برای هر یک از کارکردهای
مسجد نهادی مستقل تعریف شده است و به عبارت دیگر، تقسیم کار بین نهادهای
مختلف صورت گرفته است و مساجد صرفا محلی برای انجام اعمال عبادی شده‌اند.
مثلا در حوزه سیاست، دولت دارای نهادهای مختلفی برای انجام فعالیت‌های خود
است که با ظهور رسانه‌ها و وسایل ارتباط جمعی مثل رادیو و تلویزیون، پیام
خود را به مردم و حتی سایر کشورها از طریق این رسانه‌ها ابلاغ می‌کند.
از
طرف دیگر، امروزه کسی که به منصبی سیاسی می‌رسد و مثلا رئیس‌جمهور یا
فرماندار می‌شود، از طریق حضور در مسجد آغاز فعالیت خود را اعلام نمی‌کند،
زیرا این کار اکنون بر عهده نهادهای مدنی مانند پارلمان گذاشته شده است و
فعالیت‌های سیاسی مساجد به سخنرانی‌های پس از نماز امام جماعت محدود
می‌شود. البته، در این راستا نباید از نقشی که مساجد در دوران انقلاب
اسلامی و 8 سال دفاع مقدس در آگاهی دادن به مردم و بسیج آنها برای حضور در
جبهه‌ها داشتند، غافل شد.
مساجدی که فقط برای مراسم ترحیم شلوغ می‌شوند
پس،
امروزه اصلی‌ترین کارکرد مساجد همان کارکرد عبادی است که البته این کارکرد
نیز با خطراتی مواجه شده است. به عنوان نمونه، بسیاری از مردم انجام
عبادات خود را از مسجد به منازل خود منتقل کرده‌اند و مساجد در روزهای عادی
سال و در هنگام اقامه نماز جماعت چندان که باید و شاید شلوغ نیست. گذشته
از این مساله، بیشتر جمعیت نمازگزاران را افرادی تشکیل می‌دهند که سن و
سالی از آنها گذشته است و در مساجد عمومی (جدا از مساجد دانشگاه‌ها و
مکان‌های ویژه جوانان) کمتر شاهد حضور جوانان هستیم.
اما، برخی
از روزهای عادی سال هم هستند که در این روزها شاهد شلوغی مساجد هستیم و آن
زمانی است که کسی از دنیا می‌رود و مجلس ختم او را در مسجد برگزار می‌کنند!
متاسفانه امروزه، مساجد تبدیل به مکانی برای برگزاری مراسم ختم شده که در
این ختم‌ها مساجد شلوغ می‌شوند و افرادی در سنین مختلف و تیپ‌های مختلف در
آنجا حاضر می‌شوند.
رمضان؛ ماه بهار مساجد
البته،
غیر از این روزها، روزهای دیگری هم وجود دارند که هنوز هم این ایام، زمان
رونق مساجد هستند. این روزها، روزها و شب‌های ماه مبارک رمضان هستند که در
این ماه، مردم مسلمان و روزه‌دار اقبال بیشتری به مساجد نشان می‌دهند. ماه
رمضان نسبت مستقیم و غریبی با مسجد دارد زیرا در شب قدر این ماه،
امیرالمومنین (ع) در محراب مسجد کوفه و در حال خواندن نماز رستگار شدند.
شهادت
علی (ع) در محراب، پیوند مسجد و ماه رمضان را مستحکم‌تر کرده است، به
گونه‌ای که در شب‌های قدر که با نام مبارک علی (ع) گره خورده است، مساجد
بیشترین جمعیت را در طول سال به خود می‌بینند و پیوند مردم و مساجد دوباره
برقرار می‌شود. برای همین شاید بتوان گفت همان‌گونه که رمضان ماه بهار قرآن
نام دارد، ماه بهار مساجد نیز می‌باشد.
پاداش غبارروبی مساجد از زبان پیامبر (ص)
وقتی
به ماه مبارک رمضان نزدیک می‌شویم، مردم اقدام به غبارروبی مساجد و
آماده‌سازی آنها جهت پذیرایی از مهمانان خدا می‌کنند که این رسم به شیوه‌ها
و آداب متفاوت در شهرها و روستاهای کشور انجام می‌شود. این سنت نیکو در
احادیث نیز سفارش شده است، به گونه‌ای که پیامبر (ص) فرمودند: «مسجد بسازید
و خاک و خاشاک آن را بیرون ببرید ... بیرون بردن خاکروبه از مساجد مهریه
حوریان بهشتی است» (1). پیامبر (ص) در روایت دیگری می‌فرمایند: «کسی که
مسجدی را بروبد خدا در برابر آن، برایش ثواب آزاد کردن بنده‌ای را می‌نویسد
و کسی که خاشاکی اندک – به اندازه‌ای که در چشم فرو رود – از مسجد بیرون
برد، خدا برایش رحمت دنیا و آخرت را می‌نویسد» (2).
مسجد؛ محلی برای نمایش وحدت مسلمانان
علاوه
بر این، در ساعات مختلف روزهای ماه رمضان، جلسات ختم و تفسیر قرآن نیز در
مساجد برگزار می‌شود که همین جلسات به علاوه کلاس‌های آموزشی مختلفی که
برای کودکان و نوجوانان در نظر گرفته می‌شود خانواده‌ها را به حضور در
مساجد ترغیب می‌کند.
در روزها و شب‌های ماه رمضان، پیوند مراسم
عبادی خاص با حضور گسترده مردم سبب می‌شود مساجد مجددا نقش ارتباطی خود را
ایفا کنند و به مکانی برای برقراری روابط بینافردی حول محور دین تبدیل شوند
و وحدت مسلمانان در این مکان بیش از پیش جلوه‌گر شود زیرا حضور گسترده
مردم از طبقات و مشاغل و ظواهر مختلف در کنار یکدیگر محلی برای نمایش وحدت
مسلمانان خواهد بود.
پی نوشت:
1. مفاتیح الحیات، آیت‌الله جوادی آملی، نشر اسرا، ص 567.
2. همان، ص 570.
منبع: دانشجو
211001