«مجمع البیان» اثری بی‌بدیل در تفسیر کلام حق

اثری افتخارآمیز برای اهل تشیع و تسنن
اهل تشیع و اهل تسنن هر دو، نسبت به جامع و مانع بودن و وجود دیگر ارزش‌های تألیفی، چه در ظاهر و چه در بطن کتاب، صحه می‌گذارند و آن را اثری بی بدیل می‌دانند. مجمع البیان کتابی است جامع، که هم عظمتی بدیع از جهت استحکام متن دارد و هم در روش و منش تنظیم بخشهایش، ترتیبی دقیق و اصولی به کار رفته است. نوع روش تفسیری که در مجمع البیان با آن روبرو هستیم نیز در میان تفاسیر مختلف قران کریم شأن و قدر خاصی دارد. شیخ محمود شلتوت، رئیس اسبق دانشگاه الازهر، می‌گوید: «مجمع البیان در بین کتاب‌های تفسیری قرآن، بی‌همتاست.»

ساختاری جامع و بطنی مستحکم
در تفسیر مجمع البیان ساحت‌ها، نکات و زمینه های مختلف موضوعی و قالبی نظیر قرائت، اعراب، لغات، بیان مشکلات، ذکر موارد معانی و بیان، شان نزول آیات، روایات وارده و شرح و تبیین قصص و حکایات مطرح شده و به تناوب و بر اساس رویکرد کلی بر کتاب در جایگاه خود وارد شده است. گروهی از اهل نظر، تفسیر مجمع البیان را تا حدودی تحت تأثیر تفسیر التبیان شیخ طوسی دانسته اند. شیوه تفسیری مرحوم طبرسی در کتاب ارزشمند و بی بدیل «مجمع البیان» به این شکل است که نویسنده در ابتدا آیه مدنظر را از جنبه‌های مختلف مورد توجه، تدقیق، تبیین و تنقیح مناط قرارمی دهد. ایشان هر آیه را ابتدا از منظر اختلاف قرائت و بعد از جهت لغت شناسی، مورد بررسی قرار می‌دهد.
در ادامه مباحث لغوی و اشکلات احتمالی را تبیین و مشخص نموده و بعد از این پژوهش لغوی، آیه را از جهت اعراب کلمات مورد توجه قرار می دهد؛ در ادامه به سبب نزول و نیز معنی آیه می پردازد و در مرحله بعدی احکام آیه را شرح و قصص آن را تبیین می کند.

نقش رابطه معنوی در تار و پور آیات و سور
بعد از طی این مراحل و تشریح هریک از این موارد در مورد هر آیه، نوبت به موضوع «نظم»، «ربط» و «پیوند» معانی آیات می رسد و این موضوع از منظر ارتباط معنایی آیات به همدیگر و نیز رابطه هر آیه نسبت به قبل و بعد آن بررسی می‌شود. رابطه معنایی سوره های مختلف قرآن مرحله بعدی است که در این تفسیر، به عنوان مرحله آخر در نظر گرفته شده و بدان پرداخته می‌شود.

انگیزه نگارش؛ از شوقی مومنانه تا همراهی دوستانه
شخص علامه طبرسی درباره انگیزه و شرح موقعیت خود در نگارش این اثر عظیم می‌گوید: «آستین همت بالا زدم و نهایت جدّ و جهد را به کار بستم، دیده را بیدار داشتم، اندیشه به زحمت افکندم، بسیار تفکر کردم و تفاسیر گوناگون را در پیش رو نهادم و از خداوند سبحان توفیق و تیسیر طلبیدم و نگارش کتابی را آغاز کردم که در نهایت فشردگی، پیراستگی و حسن نظم و ترتیب است و حاوی انواع و اقسام دانش تفسیر است و درّ و گوهرهایی اعم از علم قرائت، اعراب و لغت، پیچیدگی و مشکلات، معانی و جوانب، نزول و اخبار، قصص و آثار، حدود و احکام و حلال و حرام در بردارد و از خدشه‌هایی که مبطلان آن مطرح کرده‌اند سخن گفته، سخنی را آورده‌ام که تنها اصحاب ما رضی الله عنهم متعرض آن شده‌اند و استدلالات بسیاری را در صحت اعتقادات خود اعم از اصول، فروع، معقول و منقول به گونه‌ای معتدل، مختصر، بالاتر از ایجاز و پایین‌تر از تفصیل در بردارد؛ زیرا اندیشه‌های عصر حاضر تاب تحمل سنگینی فراوان ندارد و از تلاش در میادین مسابقات بزرگ ناتوان است زیرا از علما تنها نامی مانده و از علوم تنها رمقی».
علامه طبرسی در بیان انگیزه های نگارش، تحریک و ترغیب بر تألیف این کتاب، به دو نکته اساسی اشاره می کند:یکی «گرایش روحی بر نوشتن تفسیر با ابتکار و سبکی منحصر به فرد» که از سال‌های دور و از اوان جوانی در ذهن و ضمیر ایشان به عنوان هدفی عالی و غایی وجود داشته و نیز شوق همراهی و تهییج عرفانی و مشوق‌های دوستانه همراه صمیمی و قدیمی اش محمد بن یحیی که از سادات آل زباره و از زمره برجستگان دانشمند سبزوار بوده است. این دو عاملی است که علامه طبرسی در مقدمه کتاب خویش بدان‌ها اشعار داشته است.
علامه طبرسی تفسیر مجمع البیان را در طول هفت سال و با استعانت و بهره گیری از روش تفسیری «التبیان» شیخ طوسی، به رشته تحریر درآورده است. تفسیر شریف «مجمع البیان» در ده جلد نگاشته و در پنج مجلد نشر یافته است.

مضمون کتاب در تلفیقی زیبا و اصیل در مبنای فنون
پس از ذکر مقدمه‌، موضوعات و مضامین کتاب در هفت بخش و بر مبنای فنون تفسیری مطرح گردیده است:تعداد آیات قرآن و ثمره آشنایی با آن، ذکر اسامی قراء مشهور قرآن و نظرات آنان، تعریف تفسیر، تأویل و معنی، نامهای قرآن و معانی آن، یادی از علوم قرآن و مسائل مربوط به آن و کتابهایی که در مورد آن تألیف شده است واحادیث مشهور پیرامون فضیلت قرآن و اهل آن و بیان آنچه که برای قاری قرآن نیکوست مواردی نظیر فن قرائت درست و دلنواز که همانا الفاظ قرآن در برخی از موارد بعد از آوردن معانی آیات، برای این که تبیین کامل‌تری از این آیه به خواننده داده شود، به موضوعات، مضامین و مطالبی توجه شده، در پی آیه آورده شده است که این موارد ذیل عنوان «فصل» متمایز گردیده است.
مواردی مثل تقوا، خصوصیت هدایت و هدی، توبه و شرایط آن، اخلاص، نام محمد(ص)و نیز برخی از پند و حکمت‌های لقمان حکیم از جمله این گونه مطالب کتاب است. بخش قابل توجهی از متن کتاب نیز به احادیث و روایات تفسیری اختصاص دارد که چیزی فراتر از هزار و سیصد حدیث را شامل می شود.

پی نوشت ها:
1-(مجمع البیان ج)1
2- (ریاض العلماء ج 2)
3- (روضات الجنات ج 5)
منبع:شبستان

211008