عقیق: واقعه تاریخی غدیر خم، به عنوان یک نقطه عطف در تاریخ اسلام، همواره محل تأمل و بررسی بوده است. خطبه‌ای که پیامبر اکرم (ص) در این واقعه ایراد فرمودند، حاوی نکات و اشارات مهمی است که در فهم دیدگاه‌های مختلف اسلامی نقش بسزایی دارد. یکی از جنبه‌های کلیدی این خطبه، استناد به آیات قرآن کریم است که درک صحیح آن، مستلزم بررسی تطبیقی دیدگاه‌های مختلف است.
خطبه یا خطابه غدیر سخنرانی پیامبر اعظم (ص) است که در ۱۸ ذی‌حجه سال دهم قمری در بازگشت از حجة الوداع در منطقه غدیر خم آن را بیان کرده و در این خطبه حضرت امام علی (ع) را به عنوان جانشین خود به مردم معرفی کرد و در این رابطه بیعت گرفت.
خطبه پیامبر با این جملات آغاز می‌شود: اَلْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذی عَلا فی تَوَحُّدِهِ وَ دَنا فی تَفَرُّدِهِ وَجَلَّ فی سُلْطانِهِ وَعَظُمَ فی اَرْکانِهِ، وَاَحاطَ بِکلِّ شَیءٍ عِلْماً وَ هُوَ فی مَکانِهِ وَ قَهَرَ جَمیعَ الْخَلْقِ بِقُدْرَتِهِ وَ بُرْهانِهِ حَمیداً لَمْ یزَلْ، مَحْموداً لایزالُ (وَ مَجیداً لایزولُ، وَمُبْدِئاً وَمُعیداً وَ کلُّ أَمْرٍ إِلَیهِ یعُودُ). بارِئُ الْمَسْمُوکاتِ وَداحِی الْمَدْحُوّاتِ وَجَبّارُ الْأَرَضینَ وَ السّماواتِ، قُدُّوسٌ سُبُّوحٌ، رَبُّ الْمَلائکةِ وَالرُّوحِ، مُتَفَضِّلٌ عَلی جَمیعِ مَنْ بَرَأَهُ، مُتَطَوِّلٌ عَلی جَمیعِ مَنْ أَنْشَأَهُ. یلْحَظُ کلَّ عَینٍ وَالْعُیونُ لاتَراهُ.
ستایش خدای را سزاست که در یگانگی اش بلند مرتبه و در تنهایی اش به آفریدگان نزدیک است؛ سلطنتش پرجلال و در ارکان آفرینش اش بزرگ است. بی آنکه مکان گیرد و جابه جا شود، بر همه چیز احاطه دارد و بر تمامی آفریدگان به قدرت و برهان خود چیره است.همواره ستوده بوده و خواهد بود و مجد و بزرگی او را پایانی نیست. آغاز و انجام از او و برگشت تمامی امور به سوی اوست. اوست آفریننده آسمان‌ها و گستراننده زمین‌ها و حکمران آنها. دور و منزه از خصایص آفریده هاست و در منزه بودن خود نیز از تقدیس همگان برتر است. هموست پروردگار فرشتگان و روح؛ افزونی بخش آفریده‌ها و نعمت ده ایجاد شده هاست. به یک نیم نگاه دیده‌ها را ببیند و دیده‌ها هرگز او را نبینند.
آیات غدیر
در خطبه غدیر، پیامبر اکرم (ص) به آیات متعددی از قرآن کریم اشاره فرمودند، اما سه آیه زیر از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند و بیشترین محوریت را در مباحثات و مناظرات کلامی به خود اختصاص داده‌اند:
۱. آیه تبلیغ (مائده: ۶۷): یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ ۖ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ ۚ وَاللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ ۗ إِنَّ اللَّهَ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ
ای پیامبر! آنچه از سوی پروردگارت [درباره ولایت و رهبری علی بن أبی طالب امیرالمؤمنین (علیه السلام)] بر تو نازل شده ابلاغ کن؛ و اگر انجام ندهی پیام خدا را نرسانده‌ای. و خدا تو را از [آسیب و گزند] مردم نگه می‌دارد؛ قطعاً خدا گروه کافران را هدایت نمی‌کند.
این آیه مربوط به جانشینی حضرت علی علیه السلام و نصب او به ولایت در غدیر خم به هنگام برگشت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از سفر حج در سال دهم هجری است. جالب اینکه این آیه در میان دو آیه‌ای قرار گرفته که مربوط به اقامه‌ی کتاب آسمانی است و شاید اشاره به این باشد که میان رهبر معصوم و اقامه‌ی کتاب آسمانی، پیوند محکمی برقرار است. آری، امام است که می‌تواند کتاب آسمانی را به پا دارد و این کتاب خداست که می‌تواند امام واقعی را معرّفی کند.همه‌ی مفسّران شیعه به اتکای روایات اهل بیت علیهم السلام و نیز بعضی از مفسّران اهل‌سنت به عنوان یکی از مصادیق، آیه را مربوط به نصب حضرت علی علیه السلام در غدیر خم به ولایت و امامت دانسته‌اند. جالب آنکه صاحب تفسیر المنار از مُسند احمد و ترمذی و نسائی و ابن ماجه، حدیثِ «مَن کنتُ مولاه فعلیّ مولاه» را با سند صحیح و موثّق بیان کرده است و سپس با دو جمله به خیال خود در آن تشکیک نموده است: اوّل اینکه مراد از ولایت، دوستی است. (غافل از آنکه دوستی نیاز به بیعت گرفتن و تبریک گفتن و آن همه تشریفات در غدیر خم نداشت) دوم آنکه اگر حضرت علی علیه السلام امام و رهبر بعد از رسول اکرم صلی الله علیه و آله بود، چرا فریاد نزد و ماجرای نصب خود را در غدیر نگفت؟! (غافل از آنکه در سراسر نهج‌البلاغه و کلمات حضرت علی علیه السلام ناله‌ها و فریادها مطرح است؛ ولی صاحب المنار گویا آن ناله‌ها و فریادها را نشنیده است) در تمام قرآن تنها در این آیه است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نسبت به کتمان پیام، تهدید شده که اگر نگویی، تمام آنچه را که در ۲۳ سال رسالت گفته‌ای هدر می‌رود. پس باید دید چه پیام مهمی است که این گونه بیان می‌شود؟
۲. آیه اکمال (مائده: ۳): حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِیرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَیْرِ اللَّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّیَةُ وَالنَّطِیحَةُ وَمَا أَکَلَ السَّبُعُ إِلَّا مَا ذَکَّیْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَی النُّصُبِ وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلَامِ ۚ ذَٰلِکُمْ فِسْقٌ ۗ الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ دِینِکُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ ۚ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلَامَ دِینًا ۚ فَمَنِ اضْطُرَّ فِی مَخْمَصَةٍ غَیْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ ۙ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ
[خوردن مواد ناپاک که تناسبی با جسم و روح شما ندارند] بر شما حرام شده است [مانند] گوشت مردار و خون و گوشت خوک و آنچه به نام غیر خدا کشته‌اند و حیوان خفه شده و آنچه به ضرب چوب و سنگ مرده و آنچه به سبب پرت شدن از بلندی جان داده و حیوانی که به ضرب شاخ حیوان دیگر از بین رفته و حیوانی که درنده ای آن را کشته و از آن خورده، مگر آنچه را که در آستانه مرگ، قابل تذکیه بوده و شما به دستور شرع تذکیه کرده‌اید، و نیز آنچه برای بت‌ها قربانی شده، و آنچه به وسیله تیرهای قمار سهم بندی می‌کنید بر شما حرام گشته است. [همه] این [امور] فسق و نافرمانی [از احکام خدا] ست. امروز کفرپیشگان از [شکست] دین شما ناامید شده‌اند؛ بنابراین از آنان مترسید و از من بترسید. امروز [با نصبِ علی بن ابی طالب به ولایت، امامت، حکومت و فرمانروایی بر امت] دینتان را برای شما کامل، و نعمتم را بر شما تمام کردم، و اسلام را برایتان به عنوان دین پسندیدم. پس هر که در حال گرسنگی شدید بی آنکه مایل به گناه باشد [به خوردن مُحرّمات بیان شده] ناچار شود، [می‌تواند به اندازه ضرورت از آنها بهره گیرد]؛ یقیناً خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.
در تفسیر علی بن ابراهیم درباره این قسمت از آیة «الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ دِینِکُمْ» چنین ذکر شده که درباره ولایت امیرالمومنین علی علیه‌السلام نازل شده است و شیخ ما در امالی خود از ابوموسی المجاشعی او از محمد بن جعفر بن محمد او از پدر بزرگوارش امام صادق علیه‌السلام و ایشان از جد بزرگوارش امام مرتضی علیه‌السلام نقل نموده که فرمود: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می‌فرمود اساس اسلام بر پنج خصلت بنا نهاده شده است: اول، شهادتین؛ دوم، قرینتین؛ از پیامبر سوال کردند و گفتند شهادتین را می‌دانیم ولی مراد از قرینتین چیست؟ فرمود: نماز و زکات است که هیچیک بدون دیگری نزد خدا قبول نمی‌شود، سوم، روزه؛ چهارم، حج بیت اللَه درباره کسانی که استطاعت داشته باشند و به پنجمین قسمتی که این فرایض و واجبات ختم می‌گردد همانا ولایت علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام است که خداوند درباره آن آیه «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً» را نازل گردانیده است.
سید رضی نیز در کتاب مناقب از محمد بن اسحق او از امام باقر علیه‌السلام و ایشان از جد بزرگوارش چنین نقل فرماید که وقتی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از حجة‌الوداع مراجعت فرمود، به سرزمینی که آن را ضوجان می‌گفتند، رسید و آیه «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَاللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ» نازل گردید. وقتی که پیامبر با نزول این آیه از شر مردم، خویشتن را در امان دید، دستور فرمود که منادی ندا کند که مردم برای نماز حاضر شوند. پس از حضور مردم برای نماز چنین فرمود، ایّها النّاس در میان شما چه کسی برتر و بالاتر است؟ همه یک دل و یک زبان فریاد برآوردند و گفتند: خدا و رسول او، سپس دست علی بن ابی‌طالب را گرفت و فرمود: ای گروه مردم هر کس که من مولای او و برتر از او هستم بعد از من علی مولای او بوده و برتر از او خواهد بود سپس به دعا پرداخت و فرمود: خدایا دوست بدار کسی را که علی را دوست بدارد و دشمن بدار کسی را که با علی دشمنی نماید و یاری کن کسی را که علی را یاری کند و خوار گردان کسی را که در صدد خوارکردن علی برآید. سپس فرمود: ایّها الناس علی از من است و من از او هستم و علی نسبت به من مانند هارون نسبت به موسی است با این تفاوت که بعد از من پیامبری وجود نخواهد داشت، سپس امام فرمود: ولایت علی بن ابی‌طالب آخرین فریضه و امر واجبی بود که خداوند بر امت محمد واجب فرمود: و سپس آیه «أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ» را نازل گردانید و همه از رسول خدا صلی الله علیه و آله تمام فرایض را از نماز و زکات و روزه و حج قبول کردند و او را بر این امور تصدیق نمودند.
۳. آیه ولایت (مائده: ۵۵): إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ رَاکِعُونَ
سرپرست و دوست شما فقط خدا و رسول اوست و مؤمنانی [مانند علی بن ابی طالب اند] که همواره نماز را برپا می‌دارند و در حالی که در رکوعند [به تهیدستان] زکات می‌دهند.
در شأن نزول آیه آمده است: سائلی وارد مسجد شد و از مردم درخواست کمک کرد. کسی چیزی به او نداد. حضرت علی علیه السلام در حالی که به نماز مشغول بود، در حال رکوع، انگشتر خود را به سائل بخشید. در تکریم این بخشش، این آیه نازل شد. ماجرای فوق را ده نفر از اصحاب پیامبر مانند: ابن عباس، عمّار یاسر، جابربن عبداللّه، ابوذر، انس‌بن مالک، بلال و … نقل کرده‌اند و شیعه و سنّی در این شأن نزول، توافق دارند. عمّار یاسر می‌گوید: پس از انفاق انگشتر در نماز و نزول آیه بود که رسول‌خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «مَن کنتُ مولاه فعلیّ مولاه».پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در غدیر خم، برای بیان مقام حضرت علی علیه السلام این آیه را تلاوت فرمود.و خود علی علیه السلام نیز برای حقّانیّت خویش، بارها این آیه را می‌خواند. ابوذر که خود شاهد ماجرا بوده است، در مسجدالحرام برای مردم داستان فوق را نقل می‌کرد.کلمه‌ی «ولی» در این آیه، به معنای دوست و یاور نیست، چون دوستی و یاری مربوط به همه مسلمانان است، نه آنان که در حال رکوع انفاق می‌کنند.امام صادق علیه السلام فرمودند: منظور از الَّذِینَ آمَنُوا …، علی علیه السلام و اولاد او علیهم السلام تا روز قیامت هستند. پس هرکس از اولاد او به جایگاه امامت رسید با این ویژگی مثل اوست، آنان در حال رکوع صدقه می‌دهند.
شیعیان، با تکیه بر روایات فراوان و شواهد تاریخی، معتقد است که آیات مذکور، به طور خاص در ارتباط با واقعه غدیر و نصب امام علی (ع) به جانشینی پیامبر (ص) نازل شده‌اند. تفسیر شیعه از این آیات به شرح زیر است:
ابلاغی که در این آیه به آن امر شده است، فراتر از بیان احکام و تکالیف شرعی بوده است. این ابلاغ، مربوط به موضوعی اساسی و سرنوشت‌ساز برای امت اسلامی، یعنی تعیین جانشین پیامبر (ص) بوده است. نگرانی پیامبر (ص) از واکنش احتمالی مردم و توطئه‌های منافقان، باعث تأخیر در این ابلاغ شده بود، اما خداوند با وعده حفظ و حمایت، ایشان را به انجام این مأموریت مهم تشویق فرمود. به اعتقاد شیعه، آنچه نازل شده در این آیه، اشاره به ولایت و امامت امام علی (ع) دارد. با نصب امام علی (ع) به ولایت در غدیر خم، دین اسلام به کمال رسید. به این معنا که صرف بیان احکام و تکالیف، برای حفظ و استمرار دین کافی نیست، بلکه وجود رهبری الهی و معصوم که حافظ و مبین دین باشد، ضروری است. با تعیین امام علی (ع) به عنوان جانشین، این نقص برطرف شد و دین اسلام، کامل گردید.روایات متعددی در منابع شیعه و سنی وجود دارد که بیان می‌کنند امام علی (ع) در حال رکوع، انگشتر خود را به فقیر بخشیدند و این آیه در پی این عمل نیکو نازل شده است. کلمه "ولیّ" در این آیه، به معنای سرپرست، رهبر و صاحب اختیار است. بنابراین، خداوند در این آیه، ولایت و سرپرستی امام علی (ع) را پس از خود و پیامبر (ص) به عنوان یک اصل اساسی برای مؤمنان معرفی می‌کند.
منبع:مهر
