پیامبر(ص) اولین بار کجا جمله «مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ، فَعَلِىٌّ مَوْلاهُ» را برای اصحاب فرمودند؟

عقیق:سائلى وارد مسجد رسول خدا صلى الله علیه و آله شد و از مردم درخواست کمک کرد. کسى چیزى به او نداد. حضرت على علیه‌السلام در حالى که به نماز مشغول بود، در حال رکوع، انگشتر خود را به سائل بخشید. در تکریم این بخشش، این آیه نازل شد:

«إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ ءَامَنُواْ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَوةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکَوةَ وَهُمْ رَکِعُونَ»(سوره مائده آیه ۵۵)

ترجمه

ولىّ و سرپرست شما، تنها خداوند و پیامبرش و مؤمنانى هستند که نماز را برپا مى‏‌دارند و در حال رکوع، زکات مى‏‌دهند.

ماجراى فوق را ده نفر از اصحاب پیامبر مانند ابن عباس، عمّار یاسر، جابربن عبداللّه، ابوذر، اَنس‏بن مالک، بلال و... نقل کرده‌‏اند و شیعه و سنّى در این شأن نزول، توافق دارند. (الغدیر، ج‏2، ص‏52)، (احقاق‏‌الحقّ، ج‏2، ص‏400) و (کنزالعمّال، ج‏6، ص‏391)

عمّار یاسر مى‏‌گوید: پس از انفاق انگشتر در نماز و نزول آیه بود که رسول‏ خدا صلى الله علیه وآله فرمود: «مَن کنتُ مولاه فعلىّ مولاه». (تفسیر المیزان)

پیامبر اکرم‏ صلى الله علیه و آله در غدیرخم، براى بیان مقام حضرت على علیه السلام این آیه را تلاوت فرمود. (تفسیر صافی) و خود على علیه‌السلام نیز براى حقّانیّت خویش، بارها این آیه را مى‏‌خواند. (تفسیر المیزان) ابوذر که خود شاهد ماجرا بوده است، در مسجد‌الحرام براى مردم داستان فوق را نقل مى‏‌کرد. (تفسیر مجمع‌البیان)

کلمه‏ «ولىّ» در این آیه، به معناى دوست و یاور نیست، چون دوستى و یارى مربوط به همه مسلمانان است، نه آنان که در حال رکوع انفاق مى‏‌کنند.

امام صادق‏ علیه السلام فرمودند: منظور از «الّذین آمنوا...»، على‏ علیه‌السلام و اولاد او، ائمّه‏ علیهم‌السلام تا روز قیامت هستند. پس هرکس از اولاد او به جایگاه امامت رسید با این ویژگى مثل اوست، آنان صدقه مى‏‌دهند در حال رکوع. (کافى، ج‏1، ص 288)

مرحوم فیض کاشانى در کتاب نوادر، حدیثى را نقل مى‏‌کند که بر اساس آن سایر امامان معصوم نیز در حال نماز و رکوع به فقرا صدقه داده‏‌اند که این عمل با جمع بودن کلمات «یقیمون، یؤتون، الراکعون» سازگارتر است.

امام باقر علیه‌السلام فرمود: خداوند پیامبرش را دستور داد که ولایت على‏‌ علیه‌السلام را مطرح کند و این آیه را نازل کرد. (تفسیر نورالثقلین) و (کافى، ج‏1، ص‏281)

بهترین معرّفى آن است که اوصاف و خصوصیّات کسى گفته شود و مخاطبان، خودشان مصداق آن را پیدا کنند. (آیه بدون نام بردن از على‏ علیه‌السلام، اوصاف و افعال او را برشمرده است)

امام صادق علیه‌السلام فرمود: على علیه‌السلام هزاران شاهد در غدیر خم داشت، ولى نتوانست حقّ خود را بگیرد، در حالى که اگر یک مسلمان دو شاهد داشته باشد، حقّ خود را مى‏‌گیرد! (تفسیر نورالثقلین)

ولایت فقیه در راستاى ولایت امام معصوم است. در مقبوله‏ عمربن حنظله از امام صادق‏ علیه‌السلام مى‏‌خوانیم: بنگرید به آن کس که حدیث ما را روایت کند و در حلال و حرام ما نظر کند و احکام ما را بشناسد. پس به حکومت او راضى باشید که من او را بر شما حاکم قرار دادم. «فانّى قد جعلته علیکم حاکماً...». (کافى، ج‏1، ص‏67)

پیام‌های آیه

اسلام، هم دین ولایت است و هم دین برائت. هم جاذبه دارد و هم دافعه. آیات قبل، از پذیرش ولایت یهود و نصارى نهى کرد، این آیه مى‏‌فرماید: خدا و رسول و کسى را که در رکوع انگشتر داد، ولىّ خود قرار دهید. «یا ایّها الّذین آمنوا لا تتّخذوا... انّما ولیّکم اللَّه...»

از اینکه به جاى «اولیائکم»، «ولیّکم» آمده ممکن است استفاده شود که روح ولایت پیامبر و على‏‌ علیهما‌السلام، شعاع ولایت الهى است. «ولیّکم»

معمولاً در قرآن، نماز و زکات در کنار هم مطرح شده است، ولى در این آیه، هر دو به هم آمیخته‏‌اند. (دادن زکات در حال نماز) «الّذین یقیمون الصلوة و یؤتون الزکاة و هم راکعون»

کسانى که اهل نماز و زکات نیستند، حقّ ولایت بر مردم را ندارند. «انّما ولیّکم اللَّه...» («انّما»، نشانه‏ انحصار ولایت در افراد خاصّ است)

براى توجّه به محرومان، نماز هم مانع نیست. «یؤتون الزکاة و هم راکعون» (آرى، فقیر نباید از جمع مسلمانان دست خالى برگردد.)

ولایت از آنِ کسانى است که نسبت به اقامه‏ نماز و پرداخت زکات پایدار باشد. «یقیمون الصلوة و یؤتون...» («یقیمون» و «یؤتون» نشانه دوام است)

هرگونه ولایت، حکومت و سرپرستى که از طریق خدا و رسول و امام نباشد، باطل است. «انّما ولیّکم اللَّه...» (کلمه «انّما» علامت حصر است)

توجّه به خلق براى خدا در حال نماز، با اقامه نماز منافات ندارد. «یؤتون الزکاة و هم راکعون»

کسى که نسبت به فقرا بى‏‌تفاوت باشد، نباید رهبر و ولىّ شما باشد. «انّما ولیّکم اللَّه... و یؤتون الزکاة»

کارهاى جزئى (مثل انفاق انگشتر) نماز را باطل نمى‏‌کند. «یقیمون الصلوة و یؤتون الزکاة و هم راکعون»

در فرهنگ قرآن، به صدقه مستحبّى هم «زکات» گفته مى‏‌شود. «یؤتون الزکاة»

ولایت‏‌ها در طول یکدیگرند، نه در برابر یکدیگر. ولایت بر مسلمین، ابتدا از آنِ خداست، سپس پیامبر، آنگاه امام. «انّما ولیّکم اللَّه و رسوله و الّذین آمنوا...»

حضرت على‏ علیه‌السلام در زمان خود پیامبر صلى الله علیه و آله نیز ولایت داشته است. «انّما ولیّکم اللَّه و رسوله» (ظاهر ولایت، ولایت بالفعل است، نه ولایت بالقوّه. زیرا ولایت در آیه یکبار بکار برده شده که یا همه بالفعل است و یا همه بالقوّه مى‌‏باشد)