نخستین شاعر نامدار شیعه کیست؟

مجموعه تاریخ و ادبیات ایران برای کسانی نوشته شده است که به تاریخ فرهنگی و ادبی ایران علاقه‌مندند و می‌خواهند برگزیده‌ای از بهترین شاهکارهای ادبی ایران را همراه با شرح و تفسیر لازم به زبانی ساده و روشن بخوانند و بدانند که این شاهکارها در کدام فضای تاریخی پدید آمده و متقابلاً چگونه بر آن تأثیر نهاده‌اند. این مجموعه صرفاً تاریخ و ادبیات ایران پس از اسلام را در برمی‌گیرد و می‌کوشد تاریخ ادبی ایران را در پیوند با تاریخ عمومی جهان ببیند و به تحولات فکر و فرهنگی کشورها و اقلیم‌هایی هم که به نحوی با ایران در ارتباط بوده‌اند اشاره کند و به این ترتیب گستره‌ای روشن‌تر برای مقایسه تاریخ و ادبیاات ایران و چهان پدید آورد. نخستین سلسله این مجموعه شامل بررسی زندگی و آثار 50 شاعر و نویسنده و متفکر تا پایان قرن فهتم هجری (سیزدهم میلادی) است.

در مقدمه این اثر ضمن اشاره به وضعیت اجتماعی و تاریخی دوره حیات کسایی مروزی می‌خوانیم: کسایی در نیمه‌های قرن چهارم هجری در مرو به دنیا آمد، وقتی که هنوز حدود 50 سالی به پایان کار سامانیان باقی مانده بود. حکومت سامانی در آن ایام، بر اثثر کشمکش‌های درونی، گرفتار ضعف شده و با شنابی روزافزون رو به اضمحلال می‌رفت. نوح بن نصر که با تکیه بر عناصر تندرو مذهبی و با حکومتی کودتاوار پدر خود را در حدود سال 330 ق برکنار کرده و به جای او بر تخت بخارا نشسته بود، ‌از همان آغاز کار، به یاری بعضی فقهای سنی، سیاست مذهبی سخت‌گیرانه‌ای در پیش گرفت و در سراسر ماوراء‌النهر و بخارا به سرکوب شیعیان اسماعیلی پرداخت. ناگفته پیداست که آتش این سرکوب فکری و مذهبی فقط دامن اسماعیلیه را نگرفته است، بلکه کل جریان تشسع یا به تعبیر دشنام‌گونه سنیان، رافضی‌گری نیز از آن بی‌نصیب نمانده و سایر فِرَق شیعه، از جمله شیعیان اثنی عشری هم،‌ در خراسان آن روزگار به انواع آزارها و سختگیری‌ها مبتلا بوده‌اند... .

درباره کسایی گفته‌اند که او ابتدا مدح سلاطین دوران می‌کرد، اما بعد از مدتی بنا بر تحولات روحی به مدح و منقبت پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) روی آورد و زبان شعر را به نام این بزرگواران متبرک کرد.

گرچه دیوان کسایی تا قرن ششم موجود و معروف بوده و شامل سه هزار بیت می‌شده، ولی متأسفانه از این اشعار تنها حدود 300 بیت باقی مانده است، اما همین اشعار اندک حکایت از ذوق سرشار کسایی دارد و نشانگر استادی، مهارت و چیره‌دستی او در شعر و شاعری، به ویژه توصیف در این دوره بیشتر شاعران در قصیده به مدیحه می‌پرداختند و کسایی نیز در آغاز دوره شاعری مانند همگنان و معاصران خود به شعر مدیحه درباریان مشغول و مشهور بوده است.

از دیگر ویژگی‌های شعری او تنوع مضامین است که در این زمینه نیز مورد توجه است و با ابداع مضامین و بیان معانی باریک و توصیف‌های بدیع و طببعی، مهارت خود را در این زمینه نشان داده است. به گفته محمدرضا شفیعی کدکنی، شعر کسایی بهترین شعری است که از نظر صور خیال و انواع تصویر به ویژه در زمینه طبیعت، از گویندگان قرن چهارم در دست داریم.

کسایی اشعاری را در مدح و منقبت امام علی(ع) سروده است. مانند سروده ذیل که یکی از معروف‌ترین سروده‌های او در این زمینه است:

مدحت کن و بستای کسی را که پیمبر
بستود و ثنا کرد و بدو داد همه کار

آن کسیت بدین حال و که بوده است و که باشد
جز شیر خداوند جهان حیدر کرار

این دین هدی را به مثل دایره‌ای دان
پیغمبر ما مرکز و حیدر خط پرگار

علم همه عالم به علی داد پیمبر
چون ابر بهاری که دهد سیل به گلزار ...

همچنین قصیده «فضل امیر المومنین» از اشعاری اوست که با این مطلع آغاز می‌شود:

فهم کن گر مؤمنی فضل امیرالمؤمنین
فضل حیدر، شیر یزدان مرتضای پاک‌دین ...

از دیگر سروده‌های ماندگار از کسایی، مسمطی است از او در وصف شهیدان کربلا و امام حسین(ع) که گفته می‌شود نخستین شعر فارسی در این موضوع است:

بیزارم از پیاله وز ارغوان و لاله
ما و خروش و ناله،‌ کنجی گرفته مأوا

دست از جهان بشویم عز و شرف نجویم
مدح و غزل نگویم مقتل کنم تقاضا

میراث مصطفی را فرزند مرتضی را
مقتول کربلا را تازه کنم تولا

آن میر سر بریده در خاک خوابنیده
از آب ناچشیده گشته اسیر غوغا

بی‌شرم شمر کافر، ملعون سنان ابتر
لشکر زده بر او بر، چون جاجیان بطحا

آن پنج ماهه کودک، باری جه کرد ویحک
کز پای تا به تارک مجروح می‌شد مفاجا ...

تاکنون آثار متعددی درباره شعر و اندیشه‌های کسایی و تأثیر او بر شاعران دیگر، به خصوص ناصر خسرو،‌ منتشر شده است. کتاب دهقانی نیز تلاش دارد تا با نگاهی به اشعار و دوره زندگی او، بخشی از جریان شعر فارسی در قرن چهارم هجری را مورد بررسی قرار دهد.