ب. از آنچه خداوند انجام مى دهد، سؤال نمى شود ولى آنان در مورد کارهایى که انجام مى دهند مورد سؤال واقع مى شوند. لا یُسْئَلُ عَمّا یَفْعَلُ وَهُمْ یُسْئَلُونَ [2]
ج.  آنگاه بازگشت شما به سوى خدا است و او شما را به کارهایى که انجام داده اید، آگاه مى سازد، او به مکنون سینه ها آگاه است. ثُمَّ إِلى رَبِّکُمْ مَرْجِعُکُمْ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ [3]
د. روز قیامت انسانها گروه گروه از قبرها بیرون مى آیند تا اعمال یا جزاى اعمال خود را ببینند. یَومَئِذ یَصْدُرُ النّاسُ أَشْتاتاً لیُرَوْا أَعْمالَهُمْ [4]

گذشته بر آیات یاد شده آیات مربوط به جزا وکیفر و پاداش نیز بر این شمول وگستردگى دلالت دارند. دسته دوم آیاتى است که حاکى از این است که از موضوعات خاصى سؤال مى شود. نمونه هایى از این آیات:
الف. نعمت هاى الهى « ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذ عَنِ النَّعیمِ »[5] آنگاه به طور قطع درباره ى نعمت هاى الهى از شما سؤال مى شود. سؤال در این آیه اگر چه درباره نعمت هاى الهى است، ولى با توجه به این که از آن با کلمه «نَعیم» تعبیر آورده شده است که همه نعمت هاى الهى را شامل مى شود و از طرفى همه آنچه بشر در زندگى خود از آن برخوردار است، نعمت هاى الهى محسوب مى شوند، بنابراین همه کارهاى او مورد سؤال واقع خواهد شد، زیرا همه کارهایى که انسان انجام مى دهد، به گونه اى تصرف در نعمت هاى الهى مى باشد. و در نتیجه این آیه را باید از دسته نخست بشمار آورد.

ب. درباره قرآن [6] وَإِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَلِقَوْمِکَ وَسَوْفَ تُسْئَلُونَ [7] حقا که قرآن ذکر الهى است که براى تو (پیامبر) و قوم تو نازل گردیده و در آینده (قیامت) درباره آن مورد سؤال قرار خواهید گرفت.

ج. گواهى ها و شهادت ها : سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَیُسْئَلُونَ [8] شهادتهاى آنان نوشته خواهد شد و مورد سؤال قرار مى گیرند.

د. قتل بى گناهان : وَإِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ * بِأَىِّ ذَنْب قُتِلَتْ [9] هنگامى که از دختران زنده به گور شده (هر مقتول بى گناهى) پرسیده مى شود که به کدام جرم کشته شد؟
هـ. دروغ ها و تهمت ها : تَاللّهِ لَتُسْئَلُنَّ عَمّا کُنْتُمْ تَفْتَرُونَ» [10] سوگند به خدا، قطعاً در باره ى افتراهاى شما سؤال خواهد شد.
 

و. راستگویى راستگویان: لِیَسْئَلَ الصّادِقینَ عَنْ صِدْقِهِمْ وَ أَعَدَّ لِلْکافِرینَ عَذاباً أَلیماً » [11] تا خداوند از راستى راستگویان سؤال نماید و او براى کافران عذاب دردآور آماده کرده است. البته تخصیص این رشته از موضوعات براى سؤال، منافاتى با همگانى بودن آن ندارد، زیرا این قسمت به خاطر اهمیتى که دارد، در لسان وحى به طور خصوص وارد شده است. اتفاقاً در روایات نیز این تقسیم وارد شده است، برخى از روایات یادآور مى شود که از همه کارها سؤال مى شود، در حالى که برخى، انگشت روى موضوعات خاصى مى گذارد از باب نمونه: امام امیرمؤمنان على (علیه السلام)مى فرماید: کارهایى که انسانها در این دنیا انجام داده اند در سراى دیگر مقابل دیدگان آنها نمودار خواهد شد . [12]
آن حضرت در بخشى از نامه اى که به یکى از کارگزاران حکومت خود نوشته است، می فرماید: به زودى عمر تو پایان پذیرفته، زیر خاک پنهان مى شوى و آنگاه در جایگاهى که ستمگران بهره اى جز حسرت و اندوه ندارند کارهایى که انجام داده اى بر تو عرضه خواهد شد. [13]
اعمال و فرائض مورد سوال در قیامت

و در برخى روایات حساب و سؤال را به برخى از اعمال و فرایض الهى مقید نموده است مانند: عمر انسان، دوران جوانى، کیفیت بهره گیرى از اعضا، کسب ثروت و صرف آن، محبت اهل بیت پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم)، قرآن و عترت، فریضه نماز، نبوت و ولایت.
اینک نمونه هایى از روایات در رابطه با موارد یاد شده متذکر مى شویم: الف. از رسول گرامى (صلى الله علیه وآله وسلم)روایت شده است که فرمودند: هیچ بنده اى در قیامت گام بر نخواهد داشت مگر آن که در باره پنج چیز از او سؤال مى شود: 1. از عمر او که در چه کارهایى مصرف نموده است؟ 2. از دوران جوانى که در چه مواردى سپرى ساخته است؟ 3. از مال و ثروت او که از کجا بدست آورده و در چه مواردى مصرف نموده است. 4. درباره محبت اهل بیت (علیهم السلام) 5. توحید، نبوت و ولایت.[14]
ب. ابو بصیر گوید: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم که مى فرمود: اولین چیزى که انسان در قیامت باید پاسخگوى آن باشد، نماز است پس اگر پذیرفته شود کارهاى دیگر نیز پذیرفته خواهد شد.[15]
ج. پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله وسلم) فرمودند: در روز قیامت من اولین کسى هستم که بر خدا وارد مى شوم آنگاه قرآن، پس از آن عترت، و سپس امتم بر من وارد خواهند شد آنگاه درباره عملکرد امت و برخورد آنان با قرآن و عترت سؤال مى شود.[16]
د. جمیل بن دَرّاج گوید: از امام صادق علیه السلام  تفسیر این آیه از قرآن را پرسیدم « ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَیِذ عَنِ النَّعیم» قطعاً روز قیامت در باره نعمت هاى الهى مورد سؤال قرار خواهید گرفت، امام فرمود: از امت اسلامى درباره نعمت رسول گرامى و اهل بیت او (علیهم السلام) سؤال خواهد شد. [17]
على علیه السلام) از رسول گرامى صل الله علیه وآله وسلم روایت کرده اند که فرمودند: اولین چیزى که پس از مرگ از انسان سؤال مى شود شهادت بر یگانگى خدا و رسالت محمد(صلى الله علیه وآله وسلم) و ولایت تو از جانب خدا و رسول بر مؤمنان، پس هر کس بدان معتقد بوده و اقرار نماید، به نعمت هاى جاودان رهنمون خواهد شد.[18]
حساب نعمت هاى دنیوى خدا از نظر روایات
از بحث هاى مربوط به حساب که در روایات مطرح شده است، حساب نعمت هاى دنیوى خدا است، از مفاد و مضمون روایات در این باره بدست می آید که : 1.همه نعمت هاى دنیوى مورد حساب واقع خواهد شد، حتى آنچه از طریق حلال بدست آمده است. امیر مؤمنان علیه السلام در این باره فرموده اند: فِى حَلالِها حِسابٌ وَفى حَرامِها عِقابٌ.[19] در نعمت هاى حلال دنیوى حساب است و در آنچه از طریق حرام بدست آمده، عقاب و کیفر.
و نیز فرموده اند: «اتَّقُوا اللّهَ فى عِبادِهِ وَبِلادِهِ فَإِنَّکُمْ مَسْؤُولُونَ حَتّى عَنِ الْبِقاعِ وَالبَهائِمِ» [19] تقواى الهى را در مورد بندگان او و سرزمینهاى او(و مکانهاى محترم ومقدس) رعایت نمایید، زیرا شما درباره همه چیز، حتى در مورد مکانها وحیوانات نیز مورد سؤال قرار خواهید گرفت.

آنچه که در قیامت از آن سوال نمی شود
2. از آنچه در راه خدا بکار رفته است، سؤال نخواهد شد از رسول گرامى (صلى الله علیه وآله وسلم) در این باره روایت شده است که فرمودند: روز قیامت از همه ى نعمت هاى الهى سؤال خواهد شد مگر آنچه در راه خدا بکار رفته باشد».[20]
3. از مؤمنان در باره برخى از نعمت هاى الهى حساب انجام نخواهد گرفت. حلبى از امام صادق (علیه السلام) روایت کرده است که فرمود: انسان با ایمان درباره سه چیز مورد حساب قرار نخواهد گرفت: 1. طعامى که مى خورد، 2. لباسى که مى پوشد، 3. همسر پارسایى که او را یارى نموده، مانع آلودگى او به گناه مى شود.[21]
در تحلیل و تفسیر روایات یاد شده یادآور مى شویم:  اوّل اینکه: مطلب در مورد روایت دوم بسیار واضح وروشن است ، زیرا معناى این که نعمت هایى که در راه خدا مورد استفاده واقع شده اند، مورد حساب قرار نخواهد گرفت این است که این نوع اعمال مورد مؤاخذه قرار نمى گیرند و کیفر وعقابى را به دنبال گذارند.
دوم اینکه: از این جا تفسیر روایت سوم نیز روشن گردید و آن این که مؤمنان در مورد برخى از نعمت هاى الهى مورد سؤال واقع نمى شوند، زیرا ممکن است مقصود این باشد که گروه نامبرده به خاطر اعمال بى شائبه خود شایستگى نوعى لطف و رحمت ویژه از جانب خداوند را به دست مى آورند و بدین جهت درباره برخى از نعمت هاى الهى (که از ضروریات زندگى به شمار مى روند) مورد حساب قرار نخواهند گرفت.
سوم اینکه: اکنون مى توان استثناهاى عموم روایت نخست (در همه چیز و از همه کس حساب خواهد بود) را به دست آورد، زیرا مضمون روایت اول این بود که از همه چیز حتى از آنچه از راه حلال به دست آمده است هم سؤال خواهد شد و این از دو نظر گسترش دارد: 1. چه در راه خدا به کار رفته باشد و چه در راه خدا به کار نرفته باشد. 2. فرقى میان مؤمنان وغیر مؤمنان نیست. و چون این دو جهت در روایات دسته دوم و سوم آمده است(که از آنها سؤال نخواهد شد) در نتیجه معنى کلى و عام دسته نخست به وسیله این دو دسته روایات استثنا داشته، تخصیص مى خورد.[21

پی نوشت ها؛

[1] . نحل/93.
[2] . انبیاء/23.
[3] . زمر/7.
[4] . زلزله/6.
[5] . تکاثر/8.
[6] . در مورد سؤال وحساب درباره ى قرآن به آیات93ـ 92 سوره ى حجر رجوع شود(اَلَّذِینَ جَعَلُوا القُرآنَ عِضینَ * فَوَرَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعینَ * عَمّا کانُوا یَعْمَلُونَ) .
[7] . زخرف/44.
[8] . زخرف/19.
[9] . تکویر/8ـ9.
[10] . نحل/56.
[11] . احزاب/8.
[12] . وَ اَعمالِ العباد فى عاجِلهِم نُصْبُ اَعْیُنِهِمْ فى آجِلهِمْ (نهج البلاغه فیض الاسلام، حکمت6).
[13] . نهج البلاغه: نامه 41.
[14] . نهج البلاغه: نامه 41.
[15] . بحارالأنوار: :ج7، باب 11، روایت: 1، 3، 11و 31.
[16] . بحار الأنوار:ج 7، باب 11، روایت 33.
[17] . مدرک قبل: روایت 22.
[18] . مدرک قبل: روایت 41
[19] نهج البلاغه: خطبه 82.
[20] . کُلُّ نَعیم مَسؤولٌ عَنْهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ إلاّ ما کانَ فى سَبیلِ اللّه تعالى(بحار الأنوار:ج7، باب 11، روایت 23).
[21] . ثَلاثَةُ أَشْیاء لا یُحاسَبُ الْعَبْدُ الْمُؤْمِنُ عَلَیْهِنَّ: طَعامٌ یَأْکُلُهُ، وَثَوْبٌ یَلْبَسُهُ، وَزَوجَةٌ صالِحَةٌ تُعاوِنُهُ وَیُحْصِنُ بها فَرْجَهُ.(بحارالأنوار:ج7، باب 11، روایت 10).
منبع: آیت الله سبحانی، منشور جاوید، ج9، ص 285 ـ 291.