راه زدودن كينه‌ از دل‌ها در کلام امام علی (ع)

شرح و تفسير حکمت 178 نهج البلاغه

امام علی (ع) در اين كلام نورانى راه پاک كردن سينه‌هاى مردم را از نيات سوء درباره يكديگر، نشان مى‌دهد و مى‌فرمايد: «كينه و بدخواهى ديگران را از سينه خود درو كن تا بدخواهى به تو از سينه ديگران ريشه كن شود». (اُحْصُدِ الشَّرَّ مِنْ صَدْرِ غَيرِكَ بِقَلْعِهِ مِنْ صَدْرِكَ).

بسيار مى شود كه افراد به دليل سوء‌ظن يا حسادت يا اصطكاك منافع، نيات سوئى درباره انسان در دل مى پرورانند، چگونه مى توان آنها را از ميان برداشت؟ امام مى فرمايد: از خود شروع كن، ابتدا به قلب خويش مراجعه كن. ببين آيا نيت سوئى درباره ديگران دارى يا نه؟ اگر دارى آن را از سينه‌ات پاك كن. چيزى نمى‌گذرد كه خواهى ديد سينه ديگران نيز از نيات سوء درباره تو پاک شده است.

اين مطلب دو دليل دارد: نخست اين كه هرگاه انسان نيات بدى درباره ديگران داشته باشد، خواه ناخواه در چهره يا سخنان و افعالش نمايان مى شود و همين امر سبب مى گردد ديگران در برابر او موضعى مشابه بگيرند. اما هرگاه سخنان و چهره و اعمال كسى را از هرگونه بدخواهى پاك ديدند و آثار محبت و خيرخواهى در رفتار و گفتارشان نمايان گشت، آنها نيز موضع مشابهى خواهند گرفت. بنابراين براى زدودن كينه‌ از سينه‌ها و بدخواهى‌ها و نيات سوء ديگران بايد از خود شروع كرد و اين يكى از اصول مهم روانشناسى است كه تا از خود شروع نكنى، نبايد انتظارى از ديگران داشته باشى.

ديگر اينكه رابطه مرموز خاصى در ميان دل‌ها برقرار است و ضرب المثل معروف «دل به دل راه دارد» يك واقعيت است. گويى دل ها در پنهانى با هم سخن مى گويند و رابطه برقرار مى‌سازند. هنگامى كه قلب كسى مملو از بدخواهى به ديگران گردد، اين پيام به قلب آنها منتقل مى شود و آنها مقابله به مثل مى كنند. اين گفتار حكيمانه در واقع چهره ديگرى از گفتار پيش از آن است و هر كدام براى زدودن آثار سوء از نيات و رفتار و گفتار ديگران تأثير خاص خود را دارند. به همين دليل در روايتى كه از طرطوشى در كتاب سراج الملوك نقل كرديم هر دو با هم آمده است. شايان توجه اين كه واژه «شر» مفهوم وسيعى دارد كه هر نيت سوء و كينه و عداوتى را فرا مى گيرد.

در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد تفسير ديگرى نيز براى اين كلام حكمت آميز ذكر شده است و آن اين كه منظور امام علی (ع) اين است كه مردم را به كار نيكى موعظه نكن و از كار بدى نهى منما، مگر اين كه قبلاً خودت آن كار نيك را انجام داده باشى و آن منكر را ترك كرده باشى، زيرا اندرز دهنده ناپاك سخنانش در دل ها اثر نمى كند.

البته اين سخن يک واقعيت است؛ اما موافق منظور امام (ع) از گفتار حكيمانه بالا نيست؛ زيرا تعبير به «صدر» در دو جاى اين كلام حكمت آميز نشان مى‌دهد كه منظور، نيات سوء و كينه هاى درونى است نه افعال بيرونى. اين معنى نه تنها در رابطه انسان‌ها با يكديگر، بلكه از يك نظر در رابطه انسان با خدا نيز صادق است. چنان كه در حديثى از امام صادق (عليه السلام) مى‌خوانيم: «مَنْ أرادَ أنْ يَعْرِفَ كَيْفَ مَنْزِلَتُهُ عِنْدَاللهِ فَلْيَعْرِفْ كَيْفَ مَنْزِلَةُ اللهِ عِنْدَهُ فَإِنَّ اللهَ يُنَزِّلُ الْعَبْدَ مِثْلَ ما يُنَزِّلُ الْعَبْدُ اللهَ مِنْ نَفْسِهِ; هر كس مى خواهد بداند چه مقام و منزلتى نزد خدا دارد، به منزلت خداوند نزد خود بنگرد، زيرا خدا منزلت بنده را همان گونه قرار مى دهد كه بنده منزلت خدا را در دل و جان خود قرار داده است».

در حديث جالبى از امام صادق (ع) مى‌خوانيم كه مردى خدمت آن حضرت عرض كرد: شخصى به من مى گويد من تو را دوست دارم چگونه بدانم كه او راست مى گويد و واقعاً مرا دوست مى دارد؟ امام در پاسخ فرمود: «اِمْتَحِنْ قَلْبَكَ فَإنْ كُنْتَ تَوَدُّهُ فَإنَّهُ يَوَدُّكَ; قلب خود را بيازماى اگر تو او را دوست مى‌دارى، او هم تو را دوست مى دارد» (قلوب با يكديگر راه دارند).

اين سخن را با حديث ديگرى از امام على بن موسى الرضا (ع) درباره امام و پيروانش پايان مى‌دهيم. يكى از ياران آن حضرت به نام «ابن جهم» عرضه داشت: فدايت شوم مى‌خواهم بدانم من نزد تو چگونه‌ام؟ امام (ع) در پاسخ فرمود: «أُنْظُرْ كَيْفَ أَنَا عِنْدَكَ; نگاه كن ببين من در نزد تو چگونه ام.

منبع:باشگاه خبرنگاران