۰۲ آذر ۱۴۰۳ ۲۱ جمادی الاول ۱۴۴۶ - ۳۵ : ۲۰
فلسفه و اسرار حج از منظر امام رضا(ع)
رفتن به خانه خدا در روح و جان افراد تاثير مي گذارد و هواي نفساني را در وجود انسان كنترل مي كند. در حقيقت حج گزار در عرصه حساس جهاد اكبر قرار مي گيرد و خود را براي مبارزه اي آشكار با نفس اماره مهيا مي كند.
عقیق:در روايت مفصلي كه از امام رضا(عليه السلام) توسط محمد بن سنان و در برخي
از كتاب ها از فضل بن شاذان نقل شده است، به آثار و اسرار گوناگون حج اشاره
شده است.
لازم به ذكر است در روايات 2 گونه آثار ذكر شده است؛
يك دسته آثار طبيعي مثل آثار اخلاقي، اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي و دسته ديگر آثار مافوق طبيعي مثل اين كه كسي كه حج به جا آورد خداوند او را از غير مستغني مي كند و سلامتي به او مي دهد و در حديث شريف امام رضا (عليه السلام) بيشتر به آثار طبيعي حج اشاره شده است.
عن الفضل بن شاذان عن الرضا (عليه السلام) قال: انما امروا بالحج لعل الوفاد الي الله عزوجل و طلب الزياد و الخروج من كل ما اقترف العبد تائبا مما مضي مستانفا لما يستقبل مع ما فيه من اخراج الاموال و تعب الابدان و الاشتغال عن الاهل و الولد و حظرالنفس عن اللذات شاخصا في الحر و البرد ثابتا علي ذلك دائما مع الخضوع و الاستكان و التذلل مع ما في ذلك لجميع الخلق من المنافع لجميع من في شرق الارض و غربها و من في البر و البحر ممن يحج و ممن لم يحج من بين تاجر و جالب و بائع و مشتري و كاسب و مسكين و مكار و فقير و قضاء حوائج اهل الاطراف في المواضع الممكن لهم الاجتماع فيه مع ما فيه من التفقه و نقل اخبار الائمه الي كل صقع و ناحي كما قال الله عزوجل:« فلولانفر من كل فرق منهم طائف ليتفقهوا في الدين و لينذروا قومهم اذا رجعوا اليهم لعلهم يحذرون) (توبه آيه 122) و ليشهدوا منافع لهم. (وسائل الشيعه ج 11 ص 12 و ر.ك: عيون اخبار الرضا (عليه السلام) ج 2 ص 119)
در حديث فوق به جنبه هاي مختلفي از اسرار حج اشاره شده است:
الف- آثار اخلاقي و تربيتي
1- الوفاد الي الله عزوجل
يعني حج وارد شدن بر خداوند و به مهماني رفتن او است و مسلم است براي ورود به حريم خداوند بايد آماده شد و خود را از آلودگي ها پاك كرد و تمام دلبستگي ها و وابستگي هاي دنيوي را كنار گذاشت.
2- وطلب الزياد
يعني از خداوند طلب افزوني كنند، به اين معنا كه يكي از ابعاد حج رشد و افزايش هرچه بيشتر اخلاق و ارزش هاي انساني و بالا بردن سطح فهم و آگاهي است.
3- والخروج من كل ما اقترف العبد..
يعني خارج شدن از گناهاني كه بنده بدان آلوده شده، در حالي كه از گناهان گذشته توبه كرده اند.
از ديدگاه امام رضا (عليه السلام) حج پالايشگاه روح از آلودگي هاي گناه است اين است كه اسلام برخلاف دنياي مدرن امروز، به انسان به عنوان يك وسيله و ابزار مادي نگاه نمي كند، بلكه به ساختار روحي و معنوي او عنايت دارد.
4 - مع ما فيه من استخراج الاموال و تعب الابدان
در حج انسان به بذل مال موفق مي شود و بدنش به زحمت مي افتد. زيرا يكي از خصلت هاي زشتي كه انسان را از مسير فطري و الهي به انحراف مي كشاند «دنيامحوري» است، انساني كه تمام تلاش و آسايش خود را در راه كسب ماديات به هدر مي دهد و در راه لذت هاي زودگذر زندگي به مصرف مي رساند، بايد برنامه و مقرراتي داشته باشد كه هر چند به طور موقت محور كار او را از دنياگرايي به خداگرايي تغيير دهد. بنابر اين خستگي و فرسودگي جسمي كه به حاجي دست مي دهد، جزئي از اسرار حج است و مانند همان دست اندازهايي است كه در مسير صاف جاده زندگي انسان قرار گرفته تا انسان را از خواب غفلت بيدار كند.
5 - حظر النفس عن اللذات
رفتن به خانه خدا و انجام اعمال حج در روح و جان افراد تاثير مي گذارد و هواي نفساني را در وجود انسان كنترل مي كند. در حقيقت حج گزار در عرصه حساس جهاد اكبر قرار مي گيرد و خود را براي مبارزه اي آشكار با نفس اماره مهيا مي كند.
6 - ثابتا في ذلك دائما
در اين عبارت كوتاه، امام(عليه السلام) مهم ترين دستاوردهاي مراسم حج را بيان كرده است، اين كه حاجيان آن ارزش هاي اخلاقي و تربيتي كه در حج به دست آورده اند را به دست فراموشي نسپارند و آن اعمال و ارزش ها را استمرار و تداوم بخشند.
7 - مع الخضوع والاستكانه والتذلل
يكي از اسرار مهم حج تواضع و فروتني است. امام علي(عليه السلام) مي فرمايد: «فرض عليكم حج بيته الحرام... و جعله سبحانه علام لتواضعهم لعظمته واذعانهم لعزته» خداوند حج بيت خود را بر شما واجب كرد و آن را علامت تواضع و تذلل حاجيان در مقابل عظمت خود و نشانه خضوع و اعتراف آنان به بزرگي خويش قرار داد. (نهج البلاغه خطبه اول)
يعني كسي كه براي اطاعت امر الهي به سفر حج مي رود، آماده آن فريضه سنگين مي شود و كليه وظايف شرعي را بي كم و كاست بين خود و خداوند رعايت مي كند نشانه آن است كه اين انسان باايمان تسليم اوامر الهي است و در مقابل حضرت باري تعالي متواضع و خاشع است و به بزرگي او اعتراف دارد.
ب: آثار اقتصادي حج
امام رضا(عليه السلام) درباره اثر اقتصادي حج مي فرمايد:
مع ما في ذلك لجميع الخلق من المنافع لجميع...:
يعني حج براي تامين مصالح و منافع تمام مسلمانان شرق و غرب، دريا و خشكي، حاضر و غايب از حج است. مفهومش اين است كه وقتي مسلمانان در آنجا گردهم جمع مي شوند برنامه ريزي اقتصادي براي كل جهان اسلام مي كنند چون جهان اسلام بايد به واسطه خودش خودكفا شود، و اگر بگويند؛ اين كه در روايت آمده در حج براي كل جهان اسلام برنامه ريزي اقتصادي كنند، اين كار توجه به دنيا است، در حالي كه به حج مي روند كه از دنيا دور شوند،مي گوييم: اگر به منافع شخصي فكر كنند، اشتغال به دنيا است ولي وقتي براي جامعه اسلامي برنامه ريزي مي كنند توجه به دنيا نيست. در حديث ديگري امام صادق به طور صريح مي فرمايد، يكي از اهداف حج تقويت تجارت مسلمانان و تسهيل روابط اقتصادي است. (وسايل الشيعه ج 8 ص 9) در پرتو همين اثر اقتصادي امام رضا(عليه السلام) به يك مطلب مهم اشاره مي كنند و آن اين كه تمام مسلمانان از هر قشر و طبقه و منزلتي در آن جا گردهم مي آيند و اين يكي از نشانه هاي انسجام اسلامي است كه باعث تجلي وحدت و همدلي مسلمانان بر محور قبله اي واحد است.
ج: آثار فرهنگي حج
1 - مع ما فيه من التفقه
يعني در حج تفقه صورت مي گيرد و كساني كه به حج مي روند مسائل ديني و اوضاع جهان اسلام را مي فهمند و بررسي مي كنند و در برگشت به شهر خود به ديگران منتقل مي كنند.
2 - و نقل اخبار الائم الي كل صقع و ناحي
در حج اخبار و احاديث امامان معصوم(عليهم السلام) به هر منطقه و ناحيه اي مي رسد. يعني در دوران خفقان زمان ائمه، حج دريچه اي به سوي آزادي بود كه در ايام حج خدمت ائمه عليهم السلام مي رسيدند و از محضرشان سوال مي كردند و اخبار را به نقاط مختلف جهان مي بردند و از اين طريق معارف ناب اسلامي در جريان ديدار با امام فرا گرفته و در بازگشت به سراسر جهان اسلام منتقل مي شد.در حال حاضر هم آثار رسول خدا(صلي الله عليه و آله) از اين مركز به تمام دنيا پخش مي شود و مي توان از طريق برپايي همايش و كنگره هاي گوناگون از اين مركز مسائل فرهنگي اسلام را به سراسر دنيا اعلام كرد. نكته ديگر اين كه در زمان غيبت امام زمان(عجل الله تعالي فرجه) طبق روايات اهل بيت(عليهم السلام) امام زمان هر سال در آنجا حضور دارد و حاجيان را مي بيند ولي آنان حضرت را نمي بينند.
امام صادق(عليه السلام) مي فرمايد: «ويفقدالناس امامهم يشهدالموسم فيراهم و لايرونه»در آخرالزمان مردم امام خود را نمي يابند و آن حضرت در موسم حج حضور مي يابد و مردم را مي بيند، ولي آن ها او را نمي بينند.(كمال الدين ج2ص346)
حج گزار با معرفت با داشتن اين باور نه تنها شوق و رغبت بيشتري را به انجام اعمال خالصانه حج نشان مي دهد، بلكه لحظات حضور را غنيمت مي شمارد و كمال حرمت و احترام را در پاسداشت آن مكان مقدس و حضور شايسته به جا مي آورد و با امام عصر(عجل الله تعالي فرجه) تجديد عهد مي كند و در پايان امام هشتم(عليه السلام) مي فرمايد: «ليشهدوا منافع لهم» يعني اين ها همه منافعي است كه حج براي بشر دارد و اين عبارت هم منافع معنوي را شامل مي شود و هم منافع مادي را كه از يك نظر همه معنوي است.
منبع:حج
لازم به ذكر است در روايات 2 گونه آثار ذكر شده است؛
يك دسته آثار طبيعي مثل آثار اخلاقي، اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي و دسته ديگر آثار مافوق طبيعي مثل اين كه كسي كه حج به جا آورد خداوند او را از غير مستغني مي كند و سلامتي به او مي دهد و در حديث شريف امام رضا (عليه السلام) بيشتر به آثار طبيعي حج اشاره شده است.
عن الفضل بن شاذان عن الرضا (عليه السلام) قال: انما امروا بالحج لعل الوفاد الي الله عزوجل و طلب الزياد و الخروج من كل ما اقترف العبد تائبا مما مضي مستانفا لما يستقبل مع ما فيه من اخراج الاموال و تعب الابدان و الاشتغال عن الاهل و الولد و حظرالنفس عن اللذات شاخصا في الحر و البرد ثابتا علي ذلك دائما مع الخضوع و الاستكان و التذلل مع ما في ذلك لجميع الخلق من المنافع لجميع من في شرق الارض و غربها و من في البر و البحر ممن يحج و ممن لم يحج من بين تاجر و جالب و بائع و مشتري و كاسب و مسكين و مكار و فقير و قضاء حوائج اهل الاطراف في المواضع الممكن لهم الاجتماع فيه مع ما فيه من التفقه و نقل اخبار الائمه الي كل صقع و ناحي كما قال الله عزوجل:« فلولانفر من كل فرق منهم طائف ليتفقهوا في الدين و لينذروا قومهم اذا رجعوا اليهم لعلهم يحذرون) (توبه آيه 122) و ليشهدوا منافع لهم. (وسائل الشيعه ج 11 ص 12 و ر.ك: عيون اخبار الرضا (عليه السلام) ج 2 ص 119)
در حديث فوق به جنبه هاي مختلفي از اسرار حج اشاره شده است:
الف- آثار اخلاقي و تربيتي
1- الوفاد الي الله عزوجل
يعني حج وارد شدن بر خداوند و به مهماني رفتن او است و مسلم است براي ورود به حريم خداوند بايد آماده شد و خود را از آلودگي ها پاك كرد و تمام دلبستگي ها و وابستگي هاي دنيوي را كنار گذاشت.
2- وطلب الزياد
يعني از خداوند طلب افزوني كنند، به اين معنا كه يكي از ابعاد حج رشد و افزايش هرچه بيشتر اخلاق و ارزش هاي انساني و بالا بردن سطح فهم و آگاهي است.
3- والخروج من كل ما اقترف العبد..
يعني خارج شدن از گناهاني كه بنده بدان آلوده شده، در حالي كه از گناهان گذشته توبه كرده اند.
از ديدگاه امام رضا (عليه السلام) حج پالايشگاه روح از آلودگي هاي گناه است اين است كه اسلام برخلاف دنياي مدرن امروز، به انسان به عنوان يك وسيله و ابزار مادي نگاه نمي كند، بلكه به ساختار روحي و معنوي او عنايت دارد.
4 - مع ما فيه من استخراج الاموال و تعب الابدان
در حج انسان به بذل مال موفق مي شود و بدنش به زحمت مي افتد. زيرا يكي از خصلت هاي زشتي كه انسان را از مسير فطري و الهي به انحراف مي كشاند «دنيامحوري» است، انساني كه تمام تلاش و آسايش خود را در راه كسب ماديات به هدر مي دهد و در راه لذت هاي زودگذر زندگي به مصرف مي رساند، بايد برنامه و مقرراتي داشته باشد كه هر چند به طور موقت محور كار او را از دنياگرايي به خداگرايي تغيير دهد. بنابر اين خستگي و فرسودگي جسمي كه به حاجي دست مي دهد، جزئي از اسرار حج است و مانند همان دست اندازهايي است كه در مسير صاف جاده زندگي انسان قرار گرفته تا انسان را از خواب غفلت بيدار كند.
5 - حظر النفس عن اللذات
رفتن به خانه خدا و انجام اعمال حج در روح و جان افراد تاثير مي گذارد و هواي نفساني را در وجود انسان كنترل مي كند. در حقيقت حج گزار در عرصه حساس جهاد اكبر قرار مي گيرد و خود را براي مبارزه اي آشكار با نفس اماره مهيا مي كند.
6 - ثابتا في ذلك دائما
در اين عبارت كوتاه، امام(عليه السلام) مهم ترين دستاوردهاي مراسم حج را بيان كرده است، اين كه حاجيان آن ارزش هاي اخلاقي و تربيتي كه در حج به دست آورده اند را به دست فراموشي نسپارند و آن اعمال و ارزش ها را استمرار و تداوم بخشند.
7 - مع الخضوع والاستكانه والتذلل
يكي از اسرار مهم حج تواضع و فروتني است. امام علي(عليه السلام) مي فرمايد: «فرض عليكم حج بيته الحرام... و جعله سبحانه علام لتواضعهم لعظمته واذعانهم لعزته» خداوند حج بيت خود را بر شما واجب كرد و آن را علامت تواضع و تذلل حاجيان در مقابل عظمت خود و نشانه خضوع و اعتراف آنان به بزرگي خويش قرار داد. (نهج البلاغه خطبه اول)
يعني كسي كه براي اطاعت امر الهي به سفر حج مي رود، آماده آن فريضه سنگين مي شود و كليه وظايف شرعي را بي كم و كاست بين خود و خداوند رعايت مي كند نشانه آن است كه اين انسان باايمان تسليم اوامر الهي است و در مقابل حضرت باري تعالي متواضع و خاشع است و به بزرگي او اعتراف دارد.
ب: آثار اقتصادي حج
امام رضا(عليه السلام) درباره اثر اقتصادي حج مي فرمايد:
مع ما في ذلك لجميع الخلق من المنافع لجميع...:
يعني حج براي تامين مصالح و منافع تمام مسلمانان شرق و غرب، دريا و خشكي، حاضر و غايب از حج است. مفهومش اين است كه وقتي مسلمانان در آنجا گردهم جمع مي شوند برنامه ريزي اقتصادي براي كل جهان اسلام مي كنند چون جهان اسلام بايد به واسطه خودش خودكفا شود، و اگر بگويند؛ اين كه در روايت آمده در حج براي كل جهان اسلام برنامه ريزي اقتصادي كنند، اين كار توجه به دنيا است، در حالي كه به حج مي روند كه از دنيا دور شوند،مي گوييم: اگر به منافع شخصي فكر كنند، اشتغال به دنيا است ولي وقتي براي جامعه اسلامي برنامه ريزي مي كنند توجه به دنيا نيست. در حديث ديگري امام صادق به طور صريح مي فرمايد، يكي از اهداف حج تقويت تجارت مسلمانان و تسهيل روابط اقتصادي است. (وسايل الشيعه ج 8 ص 9) در پرتو همين اثر اقتصادي امام رضا(عليه السلام) به يك مطلب مهم اشاره مي كنند و آن اين كه تمام مسلمانان از هر قشر و طبقه و منزلتي در آن جا گردهم مي آيند و اين يكي از نشانه هاي انسجام اسلامي است كه باعث تجلي وحدت و همدلي مسلمانان بر محور قبله اي واحد است.
ج: آثار فرهنگي حج
1 - مع ما فيه من التفقه
يعني در حج تفقه صورت مي گيرد و كساني كه به حج مي روند مسائل ديني و اوضاع جهان اسلام را مي فهمند و بررسي مي كنند و در برگشت به شهر خود به ديگران منتقل مي كنند.
2 - و نقل اخبار الائم الي كل صقع و ناحي
در حج اخبار و احاديث امامان معصوم(عليهم السلام) به هر منطقه و ناحيه اي مي رسد. يعني در دوران خفقان زمان ائمه، حج دريچه اي به سوي آزادي بود كه در ايام حج خدمت ائمه عليهم السلام مي رسيدند و از محضرشان سوال مي كردند و اخبار را به نقاط مختلف جهان مي بردند و از اين طريق معارف ناب اسلامي در جريان ديدار با امام فرا گرفته و در بازگشت به سراسر جهان اسلام منتقل مي شد.در حال حاضر هم آثار رسول خدا(صلي الله عليه و آله) از اين مركز به تمام دنيا پخش مي شود و مي توان از طريق برپايي همايش و كنگره هاي گوناگون از اين مركز مسائل فرهنگي اسلام را به سراسر دنيا اعلام كرد. نكته ديگر اين كه در زمان غيبت امام زمان(عجل الله تعالي فرجه) طبق روايات اهل بيت(عليهم السلام) امام زمان هر سال در آنجا حضور دارد و حاجيان را مي بيند ولي آنان حضرت را نمي بينند.
امام صادق(عليه السلام) مي فرمايد: «ويفقدالناس امامهم يشهدالموسم فيراهم و لايرونه»در آخرالزمان مردم امام خود را نمي يابند و آن حضرت در موسم حج حضور مي يابد و مردم را مي بيند، ولي آن ها او را نمي بينند.(كمال الدين ج2ص346)
حج گزار با معرفت با داشتن اين باور نه تنها شوق و رغبت بيشتري را به انجام اعمال خالصانه حج نشان مي دهد، بلكه لحظات حضور را غنيمت مي شمارد و كمال حرمت و احترام را در پاسداشت آن مكان مقدس و حضور شايسته به جا مي آورد و با امام عصر(عجل الله تعالي فرجه) تجديد عهد مي كند و در پايان امام هشتم(عليه السلام) مي فرمايد: «ليشهدوا منافع لهم» يعني اين ها همه منافعي است كه حج براي بشر دارد و اين عبارت هم منافع معنوي را شامل مي شود و هم منافع مادي را كه از يك نظر همه معنوي است.
منبع:حج
گزارش خطا
