«تَبُوك» نام موضعى ميان حجر (ديار قوم ثمود) و شام بزرگ شمالى مدینهكنار مرز فلسطین است که در آنجا آخرين غزوه پیغمبر اسلام(ص) ـ در سال نهم هجرت ـ در آن واقع شد و آن غزوه به تبوك شهرت يافت.

اين غزوه را «فاضحه» نیز مى گفتند زيرا جمعى منافقین مسلمان نما در اين سفر رسوا شدند، و اين لشكر را جيش العسره گويند; چرا كه مسلمانان در آن، بر اثر دورى راه و كمبود آذوقه رنج فراوان ديدند.

انگيزه اين سفر آن بود كه كاروانى از شام به مدينه بازگشت و با خود خبر آورد كه سلطان روم تجهيز لشكر كرده و قبايل لخم و جذام و عامله و غسّان نيز به وى پيوسته، آهنگ هجوم به مدينه دارند; از اين رو رسول خدا(ص)، فرمان داد مسلمانان از دور و نزديك آماده جنگ شوند;

ولى نظر به اينكه اين واقعه چند روزى پيش از رسيدن محصول و از جهتى سفرى دور و دراز و مستلزم هزينه و توشه فراوان بود و مسلمانان سخت در تنگناى كمبود خواربار بودند و موسم گرماى شديد نيز بود، اين سفر بس گران مى آمد و گروهى ضعيف الايمان در إعداد آن سستى نشان مى دادند.

ولى اكثر مسلمانان به محض شنيدن دستور، به هر سختى و مشقت كه بود آماده شده رخت بستند و جمعى به جمع آورى وجوه امدادى پرداختند و هر كسى به قدر توان خويش ـ حتى از ضروريات زندگى خانواده هم كه بود ـ وجهى كمك كرد.

لذا چون حضرت رسول از نيت سوء آنها آگاه شد، حضرت علی (ع) را به جاى خويش در مدينه بگماشت و رهسپار تبوك گشت; اما منافقان ساكت نماندند و شايع ساختند كه پيغمبر از اين جهت «على» را با خود نبرد كه از او كدورتى به دل داشت. على علیه اسلام شتابان از شهر بيرون شد و در منزل «جرف»، به رسول خدا پيوست و ماجرا را به حضور ایشان معروض داشت. پيغمبر او را به برگشت امر نمود و در حضور اصحاب اين جمله به وى فرمود: «أما ترضى ان تكون منّى بمنزلة هارون من موسى الاّ أنّه لا نبىّ بعدى» (دوست ندارى كه تو نسبت به من به منزله هارون باشى نسبت به موسى، با اين تفاوت كه تو پيغمبر نيستى زيرا پس از من پيغمبرى نباشد؟!)؛ از این رو حدیث مزبور به نام حدیث منزلت مشهور شد.

به هر حال سپاه اسلام به راه خويش ادامه داد و در هيچ سفرى چنين سختى و مشقت بر مسلمانان نرفته بود كه بيشتر لشكريان پياده و از نظر آذوقه آن چنان در مضيقه بودند كه گاه دو نفر به يك دانه خرما تغذيه مى نمودند و از حيث آب كه در منازل بين راه، آب ناياب بود و بسا شترى مى كشتند و رطوبت احشاى آن به جاى آب مى نوشيدند.

چنين بود تا به «تبوك» رسيدند ولی از سپاه روم اثرى نديدند و معلوم شد كه آن خبر از اصل دروغ بوده است; زيرا هراقليوس امپراطور روم از نخست و موقعى كه نامه پيغمبر (ص) به دعوت وى به اسلام، به او رسيده بود نسبت به حضرت ارادتى خاص داشت; ولى از بيم آنكه سلطنتش به خطر افتد از دعوت مردم به دين اسلام خوددارى مى كرد.

لاجرم حضرت، انديشمندانه اصحاب خود را به مشورت طلبيدند و فرمودند: خواهيد از اينجا آهنگ روم كنيم يا به مدينه بازگرديم؟ رأى اكثريت به بازگشت قرار گرفت; لذا به مدينه بازگشتند.

فواید غزوه تبوک

در اين غزوه هر چند جنگى رخ نداد ولى اين سفر را فوايد بسيار به همراه داشت از جمله: