رساله عملیه اخلاق تولید علم را ننوشته‌ایم

عقیق:بحث از فواید اخلاق تولید علم بر نوع تلقی ما از اخلاق حرفه ای و پیش از آن بر انگاره ما از کارکردهای اخلاق مبتنی است. کسی که مأموریت اخلاق را منحصر در تنظیم روابط اجتماعی می‌بیند، ناچار اخلاق حرفه‌ای در هر شاخه و حرفه‌ای را برای تنظیم رابطه تولیدکننده و مصرف‌کننده و انباشت تولیدات مفید می‌داند؛ ولی بر مبنای نظریه اسلامی فایده اصلی اخلاق اصلاح و تهذیب نفس آدمی است، بر این باور، فواید دیگری(جز اصلاح و تهذیب نفس) که بر رعایت اخلاق مترتب می‌شود، همه از نوع نتایج دست دوم به شمار می‌روند، با این رویکرد می‌توان گفت کسانی از اخلاق تولید علم بیشترین و اولین فایده را به دست می‌آورند که اصول اخلاقی مربوط به خویش را به کار می‌بندند، آیت‌الله علی‌اکبر رشاد رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به بیان دیدگاه‌های خود در زمینه اخلاق تولید علم در کتاب «درباره اخلاق تولید» پرداخته است که در بخش دوم آن پیش‌روی مخاطبان قرار می‌گیرد:

*آیا اخلاق تولید علم وجود دارد

آیت‌الله رشاد در تشریح اینکه آیا اخلاق تولید علم وجود دارد، بیان داشت: اولاً، این مطلب که تولید علم علی‌الاطلاق فضیلت است با این اطلاقش مقبول نیست؛ چون پرداختن به بعضی از علوم ممکن است، حتی منع فقهی داشته باشد و جایز نباشد؛ پس نمی‌توانیم به طور مطلق بگوییم هر چه علم است بالذات فضیلت است و بر فرض که این اطلاق را بپذیریم ما به طور مستقیم درباره نفس تولید علم بحث نمی‌کنیم، ما اخلاق و احکام اخلاقی را معطوف کردیم به موضوعاتی که در مراحل مختلف فرایند تولید علم ساخته می‌شوند. مسأله این نیست که مثلاً نفس تولید چه اخلاقی دارد؛ مثلاً من در خانه و خلوت خودم یک گزاره علمی تولید کنم بعد بگویم اخلاقش چیست. این ممکن است احکام خیلی محدودی داشته باشد، ولی ما فرایند از مبدأ تا مخاطب را پوشش دادیم.

وی افزود: آنجا گفتیم اخلاق تولید علم، حتی به نحوه انتقال گزاره تولیدشده به مخاطب نیز مربوط می‌شود. اینکه گزاره تولیدشده را چگونه به مخاطب منتقل کنیم موضوع حکم اخلاقی است. انسان بعضی از مطالبی را که دست یافته نباید به کسی بگوید. ما اگر به یک مفاهیم مثلاً فلسفی دست یافته باشیم، چه از نظر فقهی چه از نظر اخلاقی حق نداریم به مخاطبی که تاب آن مطلب را ندارد منتقل کنیم و موجب انحراف او بشویم؛ بنابراین مسأله به ذات تولید علم مربوط نیست؛ پس حتی اگر بگویم تولید علم بذاته فضیلت است. اخلاقی که ما دنبال می‌کنیم معطوف به فعل محض تولید علم نیست، بلکه به مسائل پیرامونی و ماقبلی و مابعدی آن مربوط بشود و در آنجا موضوعات اخلاقی پیدا می‌کند در اطراف تولید علم مسائل جانبی فراوانی هست که موضوع احکام اخلاقی می‌شوند و حکم اخلاقی می‌خواهند. 

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی درباره جغرافیای تحقیق اخلاق تولید علم گفت: مراد ساختاربندی مباحث اخلاق تولید علم است، برای ساختاربندی این مقوله می‌توان چند الگو ارائه کرد؛ صورت‌بندی و سازماندهی مباحث قابل طرح در حوزه اخلاق تولید علم، می‌تواند با لحاظ «ساختار علم اخلاق» از سویی و «ارکان فرایند تولید علم» از دیگر سو، و «فرایند و مراحل فعل تحقیق» از سوی سوم، یعنی با توجه به سامانه هر سه متغیر، به صورت تطبیقی انجام گیرد، شیوه کامل و جامع‌الاطراف این است؛ پس باید اخلاق، چون حکم و تولید علم به مثابه موضوع انگاشته شده، محقق نیز مکلف و مصب تکلیف قلمداد شود. این شیوه البته مقداری پیچیده است، سهل‌تر آن است که بدون ملاحظه ساختار دانش اخلاق، کار بر مبنای متغیرهای کمتری مانند ارکان دخیل در فرایند فعل تحقیق سازمان یابد. 

*شیوه‌های ترتیب قواعد مرتبط با تولید علم

وی با اشاره به شیوه‌های ترتیب قواعد مرتبط با تولید علم ادامه داد: بسته به هدف تحقیق باید یکی از این دو راه را انتخاب کنیم؛ یعنی یک زمان ما می‌خواهیم متن و محتوایی را تولید کنیم، از قسم اخلاق حرفه‌ای برای حرفه تحقیق و هم‌اکنون هم دراختیار مخاطبان و محققان قرار دهیم و کارگاه برگزار کنیم و مخاطب هدف را آموزش بدهیم؛ در این صورت باید شیوه اول را دنبال کنیم. یک وقت هم به دلیل فقر علمی که در این حوزه احساس می‌شود و کاری نشده، می‌خواهیم مطالعه کرده، مبنا و منطق تأسیس کنیم، چارچوب مشخص کنیم، تولید معرفت کنیم و حوزه جدیدی را بر حوزه‌های اخلاق اسلامی بیفزاییم. در این صورت باید خیلی دقیق عمل کرد و همه ابعاد قضیه را دید و کار علمی فنی توأم با شکیبایی درخور و فراخور کرد؛ بنابراین اولاً بسته به هدف می‌شود یکی از دو شیوه را انتخاب کرد. 

آیت‌‌الله رشاد ابراز داشت:‌ ثانیاً، من این دو راه را منافی هم نمی‌دانم، این‌ طور نیست که یا این یا آن، به هر حال آنچه به عنوان غایت و هدف مطرح می‌شود، برایند و برآمد و فرآورده تحقیق است. تحقیق می‌تواند خیلی دقیق و جامع و کامل انجام شود؛ آن وقت ما فرآورده‌های مختلفی از آن تولید کنیم، یکی ساده و کاملاً کاربردی و زودمصرف، برای اینکه بدهیم به دست افراد برای مصرف و رفع نیاز فعلی، یکی هم کاملاً علمی و نظریه‌پردازانه و به انگیزه تولید معرفت اخلاقی در این حوزه؛ پس این دو با هم منافات ندارند، مطلب سومی که می‌شود گفت این است که به رغم اینکه می‌گوییم فقیریم و از حیثی درست هم هست، یعنی کار دقیق و مناسبی در حوزه اخلاق تولید علم انجام نداده‌ایم، ولی این‌طور نیست که فاقد سرمایه باشیم. یک وقت جامعه‌ای فقیر است، به این معنا که اصلاً از بنیان سرمایه ندارد، یک وقت هم یک جامعه فقیر است به این معنا که سرمایه دارد،‌ ولی این سرمایه به ابزار تبدیل نشده است.

وی افزود: مردم آفریقا روی طلا راه می‌روند، ولی گرسنه‌اند. آنها سرمایه خود را می‌توانند به ثروت تبدیل کنند، ولی نکرده‌اند. ما این سرمایه و ماده را داریم، اخلاق ما نظیر فقه ماست که مایه‌های اساسی و مواد اساسی دارد، ولی مجتهد ماهر می‌خواهد که مایه‌ها و اصول را به فروع تبدیل کند و بر موارد و مصداق‌ها و افراد و شرایط مختلف تطبیق بدهد و از آن معرفت کاربردی به دست بیاورد تا قابل مصرف باشد؛ پس به یک معنا درست است که فقیریم؛ یعنی ما بالفعل احکام و گزاره‌های اخلاقی مربوط به تولید علم را به فراوانی تولید نکرده‌ایم که بشود یک جزوه یا یک کتاب دست کسی داد تا بخواند و احیاناً رعایت کند، اما به یک معنا هم فقیر نیستیم برای اینکه مایه‌های اخلاق اسلامی و ایرانی ما فراوان است. از دیرباز فیلسوفان و اخلاقیان ما مبانی و مواد فراوانی تولید کرده و منابع سرشاری دراختیار ما گذاشته‌اند هم در دین ما منابع فراوان است و هم در ملیت ما ایرانی‌‌ها.

*در اخلاق مطمئناً از عمده ملل جهان در مبانی، مواد و منابع غنی‌تر هستیم

مؤسس و رئیس حوزه علمیه‌ امام رضا با تأکید بر اینکه در اخلاق مطمئناً از عمده ملل جهان در مبانی، مواد و منابع غنی‌تر هستیم، خاطرنشان کرد: منتها یا به اعتبار عدم نیاز مثل بسیاری از بخش‌ها و قضایای فقهی معطوف به حکومت تا به حال تولید نشده و ما بالفعل در خیلی از مسائل با مسأله‌ای شبیه به خلأ قانونی مواجهیم، مخصوصاً با تولید علم به معنای علوم تجربی چندان درگیر نبودیم؛ در نتیجه نیاز نداشتیم و مراجعه نکردیم؛ یا اگر نیاز داشتیم بی‌اعتنایی شده است، هر چه هست این کار را نکردیم و به این معنا دستمان تهی است، ولی به تعبیر دیگر دستمان بسیار پر است و غنی هستیم، چون منابع را داریم، مواد را داریم، منطق را داریم و ملکه اجتهاد را داریم، ولی این ملکه اجتهاد را به کار نگرفته‌ایم و از این منابع و مبانی و منطق، قضایای کاملاً کاربردی تولید نکرده‌ایم.

وی ادامه داد: بنابراین فکر نمی‌کنم کار دشواری نباشد، چون احکام اخلاقی موجود، همانند احکام کلی و قواعد فقهی است، همان‌طور که ما قواعد فقهی را می‌توانیم بر مسائل و مصداق‌ها تطبیق کنیم، احکام قواعد اخلاقی را هم می‌توانیم بر مصداق‌های متفاوت تطبیق کنیم؛ و همان‌طور که توانسته‌ایم قواعد فقهی را از چهل، پنجاه تا به بیش از دو هزار برسانیم، می‌توانیم قواعد اخلاقی فراوانی تنقیح کنیم. پیش از این، قواعد فقهی از پنجاه بیشتر نبود، شهید ثانی ـ گرچه آمیخته به قواعد اصولیه ـ افزون بر صد قاعده را مطرح کرد، بعضی هم آن را به حدود دویست رساندند، ولی در خلال فقه قواعد فراوانی به صورت تنقیح‌نشده باقی مانده بود؛ چند سال پیش در بازدید یکی از مراکز فقهی شنیدم که دو هزار و دویست قاعده فقهی تنقیح کرده‌اند؛ پس معلوم می شود در خلال فقه ما دو هزار و دویست قاعده فقهی ریز و درشت، اعم از قواعد مختص به یک باب و نحصر به یک حوزه محدود و قواعد عامه‌ای که به اصطلاح اختصاص به بابی ندارد و به قواعد اصولیه پهلو می‌زند، وجود داشته است. 

آیت‌الله رشاد بیان داشت: در اخلاق هم هر چند به اندازه فقه غنی نیستیم، دستمان تهی نیست، این مایه‌ها را داریم، ولی دست‌کم باید در این مرحله دو کار بکنیم، در مرحله آتی پیشنهاد دیگری دارم، ولی برای الان ما از سویی می‌توانیم با استنباط از قواعد فقهی‌مان یک سلسله قواعد اخلاقیه تولید کنیم، بسیاری از قواعد فقهی‌ای که در فقه به کار می‌رود می‌تواند با نظیرسازی به قواعد تولید اخلاق تبدیل بشود و برای ما اخلاق تولید کند. کار دوم اینکه احکام موجود را بر مصداق‌های حوزه بحث تطبیق کنیم؛ مثلاً سوءظن، عملی غیراخلاقی است. این مطلب بحث شده، منتها بر سوءظن در حوزه علم تطبیق نشده که اگر ما به کسی که نظریه جدیدی تولید می‌کند سوءظن داشته باشیم و فکر کنیم غرض داشته که مثلاً چنین و چنان کند، همان حکم سوءظن را دارد. تطبیق بر مصداق نکرده‌ایم وگرنه حکم اخلاقی سوءظن روشن است.

*رساله عملیه اخلاق تولید علم را ننوشته‌ایم

وی افزود: بسیاری از مسائل در واقع وجود دارد، ولی به حوزه تولید علم معطوف نیست و به سادگی می‌شود اینها را آورد و معطوف کرد، نظیر اینکه اگر ما برای یک جامعه کشاورزی اخلاق حرفه‌ای نوشته باشیم و احکام همه اعمال و رفتار کشاورزان مثل کشت و داشت و برداشت را بیان کرده باشیم می‌‌توان با اندک تبدیلی در یک جامعه صنعتی هم از آن استفاده کرد، گرچه در نگاه اول ما خیال می‌کنیم خیلی فقیریم و اخلاق صنعتی نداریم، ولی بسیاری از آنچه را که در جامعه کشاورزی تولید کردیم، عمل شد و جواب داد می‌توان در حوزه صنعت هم به کار برد و در نتیجه به راحتی اخلاق حرفه‌ای مربوط به کار و کارگری و کارخانه را هم تولید کنیم. 

رئیس شورای حوزه‌های علمیه استان تهران اظهار داشت: ما یک سری قواعد کلی داریم، اولاً می‌توانیم بسیاری از قواعد فقهی را نظیرسازی کنیم و به قواعد اخلاقی تبدیل کنیم. ثانیاً؛ بسیاری از گزاره‌ها و احکام اخلاقی تولیدشده موجود را فقط بر موضوع و مورد تطبیق بدهیم و این بار موضوع را «تولید علم» بکنیم. شما اگر یک کتاب اخلاقی را مرور کنید می‌بینید که بسیاری از اخلاق سلبی یا ایجابی ـ رذایل و فضایل ـ می‌تواند با تولید علم و مولد علم درگیر و مرتبط باشد، فقط باید به موضوع تولید علم معطوف شود. اینکه می‌فرمایید فقیریم به یک اعتبار بله، یعنی ما رساله عملیه اخلاق تولید علم را ننوشته‌ایم، اما به اعتباری فقیر نیستیم. منابع و قواعدمان هست، ملکه استنباط وجود دارد و احکام اخلاقی ناظر به مقولات دیگر که تولید کرده‌ایم وجود دارد؛ همه اینها را می‌توانیم به خدمت بگیریم، البته کار علمی لازم است، ولی به سهولت می‌شود خلأ را پر کرد و این با جامعه‌ای که فاقد این سرمایه‌هاست فرق می‌کند.