حکمت تشریع روزه از منظر قرآن

خداوند در آیات ذیل تشریع روزه را مورد تأکید قرار داده است: یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا کتِبَ عَلَیکمْ الصِّیامُ کمَا کتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکمْ لَعَلَّکمْ تَتَّقُونَ؛ أَیامًا مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ کانَ مِنْکمْ مَرِیضًا أَوْ عَلَی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیامٍ أُخَرَ وَعَلَی الَّذِینَ یطِیقُونَهُ فِدْیةٌ طَعَامُ مِسْکینٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَیرًا فَهُوَ خَیرٌ لَهُ وَأَنْ تَصُومُوا خَیرٌ لَکمْ إِنْ کنتُمْ تَعْلَمُونَ. جملات و فقرات این دو آیه بر اساس قاعده «دفع دخل مقدر» و به عبارت دیگر بر اساس قاعده «پاسخ به پرسش‏های پنهان» کنار هم چیده شده‏اند.

بر این اساس چیدمان معنایی این دو آیه بر اساس مراحل ذیل قابل تبیین است:

۱-  پس از آن که با آمدن جمله «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا کتِبَ عَلَیکمْ الصِّیامُ» تشریع و وجوب روزه بر مؤمنان مورد تاکید قرار گرفته، این پرسش به ذهن تداعی می‏کند که چرا این حکم فقط در باره امت اسلامی تشریع شده است؟ خداوند در پاسخ به این پرسش مقدر فرمود: «کمَا کتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکمْ»؛ یعنی تشریع روزه تنها بر مسلمانان محدود نمی‏شود، بلکه بر امت‏های گذشته نیز واجب بوده است.

۲- به ‏رغم تاکید بر تشریع روزه بر همه امت‏ها، هم چنان این پرسش به ذهن می‏رسد که خداوند از تشریع آن چه سودی می‏برد و چه هدفی از آن را دنبال می‏کند؟ فقره «لَعَلَّکمْ تَتَّقُونَ» در حقیقت بیانگر پاسخ به این پرسش مقدر است؛ یعنی خداوند در پاسخ فرمود: بدانید خداوند از تشریع روزه به دنبال سودی برای خود نیست که نیازی به آن ندارد، بلکه می‏خواهد که شما از رهگذر روزه باتقوا شوید.

۳- با روشن شدن اصل تشریع روزه، فراگیر بودن و برخورداری آن از مصلحت، اینک این پرسش تداعی می‏کند که قرار است مردم چند روز روزه بگیرند؟ فقره «أَیامًا مَعْدُودَاتٍ» در پاسخ به این پرسش آمده است؛ یعنی بدانید که تنها یک ماه در سال روزه بر مردم واجب شده است.

۴- ممکن است این پرسش پیش آید که تکلیف کسانی که به دلایل مختلف قادر به روزه گرفتن در ماه رمضان نیستند؛ نظیر بیماران و مسافران چیست؟ فقره «فَمَنْ کانَ مِنْکمْ مَرِیضًا أَوْ عَلَی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیامٍ أُخَرَ» بیانگر پاسخ به این پرسش است؛ یعنی آنان می‏توانند در ماه‏های دیگر که بیمار یا مسافر نیستند، روزه فوت شده را تدارک کنند.

۵- اگر پرسش شود که در میان مکلفان کسانی هستند که نه تنها در ماه مبارک رمضان، بلکه در همه ماه‏ها قادر به روزه گرفتن نیستند؛ نظیر سالمندان تکلیف آنان چیست؟ خداوند با آوردن فقره «وَعَلَی الَّذِینَ یطِیقُونَهُ فِدْیةٌ طَعَامُ مِسْکینٍ» پاسخ داد که روزه بر آنان واجب نیست و آنان باید به مستمندان فدیه طعام دهند که هرچه بیشتر باشد، بهتر است: «فَمَنْ تَطَوَّعَ خَیرًا فَهُوَ خَیرٌ لَهُ»

۶- فقره «وَأَنْ تَصُومُوا خَیرٌ لَکمْ إِنْ کنتُمْ تَعْلَمُونَ» بیانگر آن است که ای مردم! با پاسخ‏های خداوند عذری برای شما باقی نمانده است و روزه را با جان و دل پذیرا باشید و بدانید که روزه گرفتن برای شما بهتر و به مصلحت نزدیک‏تر است.

چنان که پیداست تمام فقرات دو آیه مورد بحث با نظم و ساختار معنا دار کنار یکدیگر چیده شده و هر یک پاسخ به به پرسشی خاص را بر عهده دارند.